خانواده‌ی موشک‌های آریان دارای تاریخچه‌ای است که به دهه‌ی ۱۹۷۰ باز می‌گردد.

نسل پنجم این خانواده که به سفارش آژانس‌های فضایی اروپا و فرانسه و توسط شرکت آریان اسپیس‌(Arianespace) توسعه یافته و تولید شده‌اند در سال ۱۹۹۶ پرواز خود را آغاز کردند.

آریان ۵ طولانی‌تر از هر یک از پیشینیان آریان فعالیت داشته و بیش از ۱۰۰ ماموریت انجام داده است.

اما این فعالیت چشمگیر پایان یافت. آریان ۵ با پروازی به نام VA۲۶۱ که روز چهارشنبه در ساعت ۲۳ به وقت ساعت تابستانی بریتانیا(۰۱:۳۰ بامداد پنجشنبه به وقت ایران) از پایگاه فضایی اروپا در گویان فرانسه داشت به چند دهه کار خود پایان داد. VA۲۶۱ یک ماهواره ارتباطی آزمایشی به نام هاینریش هرتز را برای آژانس فضایی آلمان و یک ماهواره ارتباطی فرانسوی به نام Syracuse ۴b را به فضا برد. جایگزین موشک آریان ۵ یعنی آریان ۶، هنوز آماده پرواز نیست. در ابتدا انتظار می‌رفت این موشک جدید در سال ۲۰۲۰ معرفی شود، اما مجموعه‌ای از شکست‌ها این هدف را تا اواخر سال ۲۰۲۳ به تعویق انداخت.

در حالی که پرتاب چند ماهواره‌ی ارتباطی ممکن است اخبار دست اولی نباشد اما آریان ۵ در طول ماموریت خود پرتاب‌های بسیار قابل توجهی انجام داده است. بنابراین به مناسبت خداحافظی با آریان ۵ نگاهی به ۱۰ ماموریت برتر این موشک خواهیم انداخت.

شماره ۱۰، ۹ و هشت: ماهواره ناوبری گالیله پرتاب شد

مجموعه ماهواره‌های گالیله بخش بسیار مهمی از قابلیت‌های ناوبری ماهواره‌ای در اروپا را تشکیل می‌دهد. کاربرد آن برای شهروندان و دولت‌های اروپایی با جنبه‌های متعدد زندگی روزمره در هم تنیده شده است و برای دفاع و زیرساخت‌های این قاره بسیار اهمیت دارد.

۱۲ ماهواره از ۲۴ ماهواره‌ی گالیله که در حال حاضر فعال هستند، با موشک‌های آریان ۵ پرتاب شدند. موشک‌هایی که قادرند چهار فضاپیمای سنگین را همزمان به مدار زمین بفرستند. این افزایش قابل توجهی نسبت به دو پرتاب با موشک سایوز ساخت روسیه است. سه ماموریت گالیله آریان ۵ در ماه نوامبر سال ۲۰۱۶، دسامبر سال ۲۰۱۷ و ژوئیه سال ۲۰۱۸ پرتاب شد.

شماره ۷: فضاپیمای ترابری خودکار ژول ورن

اولین فضاپیمای ترابری خودکار(ATV) آژانس فضایی اروپا با نام ژول‌ ورن، در روز هشتم مارس سال ۲۰۰۸ بر فراز موشک آریان ۵ به فضا پرتاب شد. این فضاپیما برای انجام ماموریت‌های رساندن محموله به ایستگاه فضایی بین‌المللی طراحی شده بود و قادر بود بیش از هفت تُن تجهیزات و آزمایشات برای ایستگاه و خدمه آن را حمل کند.

در آن زمان، جرم بار ۲۰ تُنی فضاپیمای ترابری خودکار ژول ورن بیش از دو برابر حداکثر وزن پرتاب شده توسط موشک آریان ۵ بود. برای تحمل این بار سنگین، پرتابگر و زیرساخت‌های آن ارتقاء داده شدند.

پنج فضاپیمای ترابری خودکار بین سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۵ از ایستگاه فضایی بین‌المللی بازدید کردند که هر پنج مورد سوار بر آریان ۵ پرتاب شده بودند.

شماره ۶: ایکس‌ام‌ام-نیوتن

طیف‌سنجی پرتو ایکس با توان بالا و مأموریت چندآینه‌ای پرتو ایکس  XMM-Newton در روز ۱۰ دسامبر سال ۱۹۹۹ سوار بر یک موشک Ariane ۵ به فضا پرتاب شد و همچنان پر قدرت به فعالیت خود ادامه می‌دهد.

ای‌ام‌ام- نیوتن به جای یک تلسکوپ پرتو ایکس از سه تلسکوپ تشکیل شده است. این ماهواره شامل سه دستگاه تصویربرداری پرتو ایکس پیشرفته است که هر کدام با ۵۸ آینه کوچک و استوانه‌ای ساخته شده‌اند که همگی در داخل یکدیگر قرار می‌گیرند و برای افزایش میدان دید تلسکوپ استفاده می‌شوند.

این دوربین‌ها در کنار یک طیف‌سنج و دوربین‌های دیگر کار می‌کنند که به اعضای تیم ماموریت اجازه می‌دهد تا خوشه‌های کهکشانی دوردست، تپ‌اخترها، سیاه‌چاله‌ها و دیگر پدیده‌های فضایی مرموز را مطالعه کنند.

شماره ۵: بپی کلمبو

یک موشک آریان ۵ ماموریت بپی کلمبو را برای آژانس فضایی اروپا و آژانس فضایی ژاپن(JAXA) در روز ۲۰ اکتبر سال ۲۰۱۸ پرتاب کرد. بپی کلمبو به جایی می‌رود که تاکنون تعداد کمی از فضاپیماها رفته‌اند یعنی سیاره عطارد. این کاوشگر متشکل از یک مدارگرد سیاره‌ای عطارد اروپایی و مدارگرد مغناطیسی عطارد ژاپنی است. این دو در سفری برای رسیدن به مدار عطارد هستند که تنها توسط یک فضاپیمای دیگر به نام کاوشگر مسنجر(MESSENGER) ناسا انجام شده است.

برای رسیدن به آنجا، بپی کاملو مسیری دیدنی را طی می‌کند. قرار گرفتن در مدار عطارد سخت‌تر از رسیدن به پلوتون است. افزایش گرانش خورشید در حین پرواز در عمق منظومه‌ی شمسی قرار گرفتن در مدار سیاره‌ای کوچک و با گردش سریع در مدار مانند عطارد را بسیار دشوار می‌کند.

برای غلبه بر این مشکل، بپی کلمبو از گرانش چندین سیاره برای کاهش سرعت فضاپیما استفاده می‌کند.

طی پنج سال پس از پرتاب، بپی کلمبو دو مانور گذر از کنار زهره و یک گذر از کنار زمین را انجام داده است که در ماه آوریل سال ۲۰۲۰ انجام شد. در مجموع شش گذر از کنار عطارد نیاز است تا فضاپیما بتواند توسط کشش گرانشی ضعیف این سیاره به دام بیفتد. بپی کلمبو سومین گذر خود را از کنار عطارد در روز ۱۲ ژوئن به پایان رساند و انتظار می‌رود سرانجام در سال ۲۰۲۵ به مدار این سیاره برسد.

شماره ۴: رصدخانه‌ی فضایی هرشل و کاوشگر پلانک

رصدخانه فضایی هرشل و کاوشگر پلانک دو نیروگاهی بودند که در روز ۱۴ مه سال ۲۰۰۹ سوار بر یک آریان ۵ پرتاب شدند و در نقطه‌ی لاگرانژ زمین-خورشید ۲ که یک نقطه‌ی پایدار گرانشی در فاصله‌ی حدود یک میلیون مایل(۱.۵ میلیون کیلومتر) از زمین است، قرار گرفتند. هرشل و پلانک به ترتیب از سال ۲۰۰۹ تا ژوئن سال ۲۰۱۳ و اکتبر سال ۲۰۱۳ فعال بودند. هر دو فضاپیما بیش از حد انتظار ماموریت ظاهر شدند.

هر دوی این کاوشگرها توسط آژانس فضایی اروپا ساخته و پرتاب شدند. در آن زمان، هرشل بزرگ‌ترین تلسکوپ فروسرخ بود که پرتاب شده بود که به تازگی تلسکوپ فضایی معروف دیگری که با یک موشک آریان ۵ پرتاب شده جای آن را گرفته است. هرشل مجهز به بزرگ‌ترین آینه‌ای بود که در آن زمان به فضا فرستاده شده بود و ماموریت آن تحقیقاتی در مورد کیهان اولیه، شکل‌گیری ستاره‌ها و جو سیارات و قمرها در منظومه شمسی ما بود.

پلانک برای مطالعه‌ی سابقه‌ی اشعه مایکروویو کیهانی(CMB) که تشعشعات مرتبط با مه‌بانگ و کیهان اولیه است، طراحی شده است. ابزار بسیار حساس پلانک به کاوشگران اجازه می‌دهد تا اندازه‌گیری‌های بی‌سابقه‌ای از این تشعشعات انجام دهند که دانشمندان از آن برای تعیین سن کیهان و تهیه‌ی نقشه اولیه‌ی اشعه مایکروویو کیهانی از کل آسمان استفاده کردند.

شماره ۳: روزتا

ماموریت روزتای آژانس فضایی اروپا یک کار بزرگ بود که منجر به اولین اکتشافات فضایی شد. روزتا و فرودگر آن فیله(Philae) که در روز دوم مارس سال ۲۰۰۴ سوار بر یک موشک آریان ۵ پرتاب شدند، ۱۰ سال را صرف رسیدن به دنباله‌دار ۶۷P/Churyumov-Gerasimenko که با عنوان ۶۷P نیز خوانده می‌شود، کردند. در روز ششم اوت سال ۲۰۱۴، روزتا اولین فضاپیمایی بود که به دور یک دنباله دار چرخید و مناظر خارق العاده‌ای از این جرم یخی با جزئیاتی بی‌نظیر به تصویر کشید.

در روز ۱۲ نوامبر همان سال، فرودگر فیله از روزتا جدا شد تا برای اولین بار بر روی سطح یک دنباله‌دار فرود بیاید. همه‌ی بخش‌های فرود فیله طبق برنامه پیش نرفت و این باعث شد فضاپیما قبل از فرود روی سطح دو بار پرش کند. هنگامی که فیله بالاخره پایین آمد، یک صخره این فرودگر را در سایه تقریبا دائمی نگه داشت و صفحات خورشیدی کاوشگر را از نور خورشید پنهان کرد.

روزتا سه روز بعد ارتباط خود را با فیله از دست داد و این مانع از رسیدن فرودگر به اکثر اهداف ماموریتش شد. اما روزتا دو سال دیگر در مدار ۶۷P باقی ماند و مطالعاتی بر روی هسته دنباله‌دار و تغییرات ناشی از نزدیکی متفاوت آن به خورشید انجام داد. در ماه ژوئیه سال ۲۰۱۵، ۶۷P در موقعیتی قرار گرفت که برای رسیدن مقداری نور خورشید به فیله مناسب بود و فرودگر برای لحظه‌ای از خواب بیدار شد. فیله در طول این فاصله‌ی کوتاه چند بار با مدارگرد روزتا تماس گرفت و برای آخرین بار خاموش شد.

روزتا در روز ۳۰ سپتامبر سال ۲۰۱۶، با پایان ماموریت پیشگامانه‌اش، به سمت ۶۷P نشانه گرفت و روی سطح منجمد این دنباله‌دار شیرجه زد.

شماره ۲: جوس 

کاوشگر قمرهای یخی مشتری(JUICE) یکی دیگر از ماموریت‌های آژانس فضایی اروپا است که قرار است امواجی جدی ایجاد کند. جوس ماموریت ماقبل آخر آریان ۵ بود که در روز ۱۴ آوریل سال جاری پرتاب شد و اکنون در یک سفر ۷.۵ ساله به سمت منظومه‌ی سیاره مشتری است. این فضاپیما قبل از رسیدن به مشتری در ماه دسامبر سال ۲۰۳۱ باید سه پرواز گرانشی از کنار زمین و یک مورد از کنار زهره انجام دهد. هنگامی که به آنجا برسد به مدت سه سال به دور سیاره می‌چرخد و سه گذر از کنار قمرهای یخی اقیانوسی مشتری انجام می‌دهد و آنها را برای یافتن نشانه‌هایی از شرایط قابل سکونت برای حیات مطالعه می‌کند.

جوس دو گذر از کنار قمر اروپا که یکی از بهترین گزینه‌های منظومه شمسی برای کشف حیات بیگانه است و چندین گذر از کنار قمر کالیستو که دومین قمر بزرگ مشتری و یکی از کهن‌ترین اجرام سیاره‌ای منظومه شمسی است، انجام می‌دهد و در نهایت از کنار قمر گانیمد که بزرگترین قمر در منظومه‌ی شمسی ما و اصلی‌ترین هدف جوس است انجام خواهد داد. این کاوشگر پیش از اینکه در سال ۲۰۳۴ در مدار این قمر قرار بگیرد، ده‌ها بار از کنار گانیمد عبور خواهد کرد. هنگامی که این کار را انجام دهد تبدیل به اولین فضاپیمایی خواهد شد که به دور یک قمر سیاره‌ای غیر از قمر زمین چرخیده است.

گانیمد بزرگ‌تر از سیاره عطارد است و تنها قمر منظومه شمسی است که میدان مغناطیسی خود را تولید می‌کند. با استفاده از نزدیک به دوازده ابزار علمی، جوس هسته‌ی درونی پیچیده‌ی گانیمد را مطالعه، سطح آن را تجزیه و تحلیل و داده‌هایی را در مورد پتانسیل محیط یخی آن برای حفظ حیات جمع‌آوری می‌کند.

شماره ۱: تلسکوپ فضایی جیمز وب

اگرچه این فهرست‌بندی تا حدودی سلیقه‌ای بوده است اما چه کسی این تلسکوپ معروف را در رتبه اول قرار نمی‌دهد؟ تلسکوپ فضایی جیمز وب ناسا(JWST) بزرگترین و قدرتمندترین رصدخانه خارج از زمین است که تاکنون به فضا پرتاب شده است. این شاهکار معجزه آسای علم و مهندسی سوار بر موشک آریان ۵ در روز ۲۵ دسامبر سال ۲۰۲۱ به فضا رفت.

یک آفتابگیر عظیم و چند لایه، با ابعاد نزدیک به ۷۰ فوت در ۵۰ فوت(۲۲ در ۱۵ متر)، از آینه‌ی اولیه ۱۸ قطعه‌ای تلسکوپ، که تقریبا ۲۱ فوت(۶.۵ متر) عرض دارد، محافظت می‌کند. مانند تلسکوپ فروسرخ قبلی هرشل جیمز وب نیز در نقطه‌ی لاگرانژ ۲ مستقر شده است.

بخشی از ماموریت جیمز وب شامل رصد اعماق فضا برای دیدن اولین نور جهان است. این تلسکوپ صدها کهکشان اولیه را شناسایی کرده، به شناسایی سیارات فراخورشیدی کمک کرده و ویژگی‌های پنهان شگفت‌انگیز خوشه‌های ستاره‌ای و سحابی‌ها را در فاصله هزاران سال نوری از ما نشان داده است و برخی از دقیق‌ترین تصاویر به امروز از سیارات منظومه شمسی را ارائه کرده است. جیمز وب تنها در آغاز تحقیقات خود است و انتظار می‌رود که برای بیش از یک دهه به مطالعه کیهان ادامه دهد.