در حالی که بلندپروازنه و رؤیایی بودن طرح رصدخانه ملی جزء انتقاداتی بوده که به این طرح نسبت داده شد، ولی محققان این حوزه اعتقاد دارند که این رؤیاپردازی، محققان را در ساخت تلسکوپ ۳.۴ متری یاری کرد و این رؤیایی است که کشورهای همجوار ایران با خرید کلیه تجهیزات به آن رسیدند، ولی محققان ایرانی با کسب دانش فنی!
دکتر شهرام عباسی، استاد و رییس دانشکده علوم دانشگاه فردوسی مشهد در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه از سال ۱۳۸۸ تاکنون از نزدیک با طرح رصدخانه ملی در تماس هستیم، گفت: در طی اجرای این پروژه کلان چند رییس جمهور عوض شد، ضمن آنکه تیم‌های مختلفی در این پروژه درگیر بودند.
وی پیشرفت این پروژه در چند سال اخیر را چشمگیر و بی نظیر توصیف کرد و افزود: وقتی که از این پروژه بازدید کنید، از حجم کار انجام شده شگفت زده می‌شوید و از نظر فنی نیز فناوری‌هایی که در آن به کار گرفته شده است، بسیار "های تک" است.
عباسی اضافه کرد: در روزهای آغازین این طرح که رؤیای راه اندازی این رصدخانه را داشتیم، کسی تصور نمی‌کرد که این طرح به سرانجام برسد و حتی مشاوران خارجی در آن زمان اعلام کردند که ایران به تنهایی نمی‌تواند این طرح را اجرایی کند.
وی اضافه کرد: علاوه بر آن کشورهای همسایه چون ترکیه و هند، برای راه اندازی رصدخانه، صفر تا صد آن را خریداری می‌کنند و این در حالی است که بخش عمده‌ای از رصدخانه ملی در ایران انجام شد و همه ما موظف هستیم که از تیم تحقیقاتی این تیم تقدیر به عمل آوریم.
عضو هیات علمی دانشکده فیزیک دانشگاه فردوسی مشهد با مقایسه پروژه ملی رصدخانه ملی با طرح‌های مشابه که به نتیجه نمی‌رسند، یادآور شد: پشتکار مجری طرح و تیم تحقیقاتی رصدخانه ملی موجب شده که در شرایط شیوع کرونا و تحریم‌های اقتصادی، این طرح "های تک" را اجرایی کنند.
عباسی با اشاره به انتشار گزارشی در مجله ساینس با تاکید بر اینکه به نظر می‌رسد که این گزارش مقداری زاویه دار بود، گفت: علاوه بر آن افرادی که در این گزارش با آنها مصاحبه شده بود، تخصص کافی در این زمینه را نداشتند ضمن آنکه از ۶ سال گذشته در این پروژه مشارکت نداشتند.
این محقق اخترفیزیک نظری اضافه کرد: متعاقب این گزارش، مشاوران خارجی بیانیه‌ای را صادر کردند که بسیار قابل توجه است؛ چرا که این افراد، محققان برجسته‌ای در زمینه‌های تخصصی مرتبط و شناخته شده هستند که نمونه آن "پروفسور جری گیلمور" استادتمام موسسه نجوم دانشگاه "کمبریج" و پروفسور "پدرو آلوارز" رییس رصدخانه جنوبی اروپا به عنوان بزرگترین رصدخانه دنیا است و از جمله مشاوران رصدخانه ملی ایران نیز هستند.
نقش مشاوران بین المللی در رصدخانه ملی
وی به بیان نحوه مشارکت محققان بین المللی در رصدخانه ملی پرداخت و اضافه کرد: مشاوران بین المللی از کشورهایی چون سوئیس، انگلستان، آلمان، چین، اسپانیا و سوئد طرح تلسکوپ رصدخانه ملی را ارائه کردند که در سال ۱۳۹۶ به تصویب رسید و اسناد آن نیز منتشر شد. علاوه بر آن کنفرانس‌هایی برای نقد و بررسی این طرح‌ها برگزار شد و طرح نهایی تدوین شد و به تصویب رسید.
عباسی با اشاره به جزئیات طرح مشاوران بین المللی، توضیح داد: تلسکوپ دارای بخش‌های اپتیکی است که طی برگزاری چندین نشست، طراحی‌های گروه مشاوران به نقد و بررسی گذاشته شد و در نهایت طراحی اولیه آن مصوب و بعد وارد مرحله اجرا شد.
عباسی تاکید کرد: در مرحله اجرا نیز کلیه مشاوران خارجی نظارت داشتند و این طرح با دقت بالا اجرایی شد.
به گفته این محقق در شرایط ایده آل که همه کشورها زیر ساخت‌های عظیم دانشگاهی و آزمایشگاهی و مدیریت اجرایی طرح‌های بزرگ را دارند، وقتی می‌خواهند اولین نمونه را پیاده سازی کنند، زمان زیادی را نیاز دارند و اینکه ما توانستیم اولین تلسکوپ رصدخانه ملی را در کشور بسازیم، باعث افتخار است.
عباسی دستیابی به دانش فنی برخی از قطعات "های تک" رصدخانه ملی را از دیگر موفقیت‌های این طرح عنوان و خاطر نشان کرد: نمونه آن موتور محرک که سازه ۳۰۰ تنی تلسکوپ بر روی آن باید نصب شود تا سازه با دقت بالا حرکت کند، از سوی صنایع داخلی ساخته شده است. از آنجایی که علم نجوم به دقت‌های بالا نیاز دارد، از این رو این دانش فنی می‌تواند در سایر صنایع کاربردی شود.
عضو هیات علمی دانشکده فیزیک دانشگاه فردوسی مشهد با تاکید بر اینکه بخش‌های صنعتی کشور در همکاری با طرح ملی رصدخانه ملی نشان دادند که پتانسیل رشد دارند، افزود: مهندسان ایرانی در این پروژه خوش درخشیدند.
رؤیایی و بلند پروازانه خواندن رصدخانه ملی
عباسی در پاسخ به این سوال که چرا اسناد این طرح منتشر نشده است، توضیح داد: من از سال ۱۳۸۶ در کنفرانس‌های مختلف در زمینه طرح رصدخانه ملی شرکت کردم و در همه آنها از سوی محققان طرح، میزان پیشرفت کار گزارش ارائه می‌شد و همواره آماده پاسخگویی به سؤالات بودند.
وی، علم نجوم در کشور را ریشه در تاریخ ایران دانسته و یادآور شد: جای خرسندی است که کشورهایی مانند ارمنستان تلسکوپ ۲.۵ متری دارند و تاجیکستان که وضعیت اقتصادی خوبی ندارد، تلسکوپ‌های بزرگ دارد و حیف بود که ایران به دستاورد بزرگ در این زمینه نرسد.
وی با بیان اینکه بلندپروازانه خواندن این طرح نیز دلیل دارد، گفت: از اروپا تا هندوستان تلسکوپی با مشخصات و کیفیت رصدخانه ملی نداریم و از نظر علمی داشتن چنین تلسکوپی با این کیفیت لازم بود و با توجه به وضعیت موجود در خاورمیانه و کشورهای منطقه، اجرای چنین طرحی رؤیاپردازانه بود.
عباسی اضافه کرد: در اولین روزهایی که تاسیس چنین رصدخانه‌ای مطرح شد، برخی از بزرگان این حوزه می‌گفتند که به جای ارائه ایده‌های بلندپروازانه، تلسکوپ کوچک خریداری کنیم، ولی بلندپروازی‌های محققان ایرانی موجب شد که این طرح پا بگیرد و از رؤیا تبدیل به حقیقت شود.
این محقق حوزه اختر فیزیک تاکید کرد: شاید اگر این بلندپروازی‌ها صورت نمی گرفت، الان یک تلسکوپ یک متری داشتیم که خریداری کرده بودیم با دردسرهای کمتر؛ چرا که هزینه اجرا و ساخت یک تلسکوپ به میزان ابعاد آن بستگی دارد. اگر می‌خواستیم تلسکوپ ۳.۴ متری را به ۳.۶ متری تبدیل کنیم، بودجه دو برابری را می‌طلبید.
وی ادامه داد: بر این اساس اگر آن رؤیاها و بلندپروازی‌ها و افراد توانمند مانند دکتر ثبوتی، دکتر منصوری، دکتر خسروشاهی و در سال‌های اخیر حمایت‌های معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نبود، شاید رصدخانه‌ای نداشتیم و در این طرح نشان دادیم که می‌توان رؤیاها را به واقعیت تبدیل کرد.
ما و کشورهای همسایه و رصدخانه
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به توانمندی کشورهای همسایه و منطقه در زمینه طراحی و ساخت رصدخانه، گفت: هیچ کدام از این کشورها دارای رصدخانه ملی نیستند. کشوری مانند ارمنستان مجموعه تلسکوپ‌های "بایراکا" را دارد که بزرگترین آنها تلسکوپ ۲.۵ متری است که سابقه ۴۰ تا ۵۰ ساله دارد و چون فناوری قدیمی دارد، تکنولوژی آن خاص است.
وی با بیان اینکه تلسکوپ دارای بخش‌های اپتیکی، مکانیکی و الکترونیکی است که هر کدام از این بخش‌ها اختصاص به کشورهای خاصی دارند، اظهار کرد: ساختار آینه آن نیز دارای فناوری خاص است که دانش فنی آن در اختیار چند کمپانی محدود در دنیا است.
عباسی اضافه کرد: در این شرایط بخش‌های عمده این تلسکوپ در ایران و تحت نظر مشاوران بین المللی ساخته شد و بهتر است سیاه نمایی نشود و به توانمندی‌های خودمان ایمان داشته باشیم و با این باور است که رؤیاهای ما تبدیل به واقعیت می‌شود.
این محقق با ابراز امیدواری از اینکه سایر حوزه‌ها به این خودباوری برسند، یادآور شد: بخش عمده‌ای از اجرای این پروژه با مشارکت پیمانکاران داخلی بخش خصوصی بوده است و اگر می‌خواستیم آن را از خارج وارد کنیم، متحمل هزینه‌های زیادی می‌شدیم.
وی ادامه داد: علاوه بر آن توان علمی برخی از صنایعی که با این پروژه همکاری داشتند، ارتقا یافت؛ چون اجرای پروژه رصدخانه نیازمند عزم صنایع بود و از آنجایی که رصدخانه در رده صنایع "های تک" قرار میگیرد، رفع نیازهای آن موجب رشد و ارتقاء توان علمی شرکت‌های دانش بنیان و صنایع خواهد شد؛ ضمن آنکه با راه اندازی رصدخانه به عنوان یکی از زیر ساخت‌های تحقیقاتی، محققان کشور می‌توانند در پروژه‌های بزرگ نجومی مشارکت داشته باشند.
عضو هیات علمی دانشکده فیزیک دانشگاه فردوسی مشهد، پروژه‌های نجومی را پروژه‌های پیشرو در دنیا توصیف کرد و یادآور شد: زمانی که زمین می‌چرخد، تلسکوپ‌ها به طور موردی اجرام آسمانی را رصد می‌کند و همین ویژگی موجب خواهد شد که محققان قادر شوند در رصدهای بین المللی شرکت کنند و در پروژه‌های بزرگ بین المللی، تلسکوپ ایران نیز مشارکت داشته باشد و دانشمندان در حل مسائل مهم نجومی سهیم باشند.
وی تاکید کرد: من اطمینان دارم که بعد از نورگیری تلسکوپ، به طور مدام با اخبار علمی آن درگیر خواهید بود و شاهد خواهیم بود که جوانان در دستاوردهای این علم، سهیم خواهند بود.
توجه به اظهار نظرهای علمی
وی با اشاره به اظهار نظرهای زیاد درباره راه اندازی و اجرای رصدخانه ملی، گفت: بخش عمده‌ای از انتقاداتی که به این پروژه وارد شد، توسط افراد غیر متخصص و غیر حرفه‌ای صورت گرفته که تصور درستی از تلسکوپ‌های بزرگ ندارند. اظهار نظرهای غیر تخصصی نه تنها به پیشبرد طرح کمک نمی‌کند، بلکه ممکن است باعث سنگ اندازی در روند رو به جلوی طرح شود که برای هیچ کس مطلوب نیست.
عباسی با تاکید بر اینکه تلسکوپ‌های بزرگ آزمایشگاه مدرنی هستند و تفاوت معناداری با تلسکوپ‌های آماتوری دارند، ادامه داد: در این زمینه باید اجازه داده شود که متخصصان حرفه‌ای سخن بگویند و شاید مشاوران خارجی که از ابتدا در کنار این پروژه بودند، بهترین افرادی هستند که می‌توانند نسبت به این طرح نقد علمی ارائه دهند.
وی در پایان با تاکید بر اینکه بهترین جا برای سخن گفتن درباره این طرح در کنفرانس‌ها و همایش های علمی است، ادامه داد: رصدخانه دارای تکنولوژی خاصی است و در فضاهای موجود که غیر تخصصی است؛ سخن گفتن درباره این طرح زیبنده به نظر نمی‌رسد، ولی به نظر می‌رسد که جامعه علمی در این حوزه در نشست‌های تخصصی به جمع بندی رسیده و می‌رسد؛ چرا که پیشرفت‌ها از دل این مبادلات خارج می‌شود.