علاقمندی ایرانیان به كشف ناشناخته های آسمان و علم نجوم حتی پیش از ورود اسلام به ایران وجود داشت و كتاب زیج شهریاران به زبان پهلوی، همچنین وجود سنگ نوشته هایی در بسیاری تپه های باستانی ایران، نشانه هایی از دانش اخترشناسی ایرانیان باستانی به شمار می آید.
با ورود اسلام به ایران ستاره شناسی با انگیزه تعیین زمان و اوقات شرعی رونق بیشتری گرفت، این امر به مشاهدات و محاسبات دقیق نیاز داشت كه بخش عمده ای از آن در رصدخانه ها ممكن است.
نخستین رصدخانه در سرزمین های اسلامی حدود قرن سوم هجری در بغداد بنا و پس از آن رصدخانه های پرشماری ساخته شد.
پیشرفت رصدخانه ها با بنیان گذاری رصدخانه مراغه به اوج رسید، بنای این رصدخانه در سال ۶۵۷ هجری قمری به سفارش خواجه نصیرالدین طوسی آغاز شد. رصدخانه مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و بیشتر شاخه های دانش نجوم در آن درس داده می شد.
به گفته سعدالله نصیری قیداری، رئیس انجمن نجوم ایران از قرن دوم تا نهم هجری قمری، ایران حدودا 23 رصدخانه داشت؛ اما در 100 سال اخیر در این زمینه كاری انجام نشده است.
با وجود این، اخترشناسان و منجمان ایرانی در سال های اخیر بیكار ننشسته و با تلاش های فراوان فكر ساخت یك رصدخانه با تلسكوپی مناسب را پیشنهاد داده و برای ساخت آن تلاش كرده اند.
طرح اولیه ساخت رصدخانه ملی ایران اولین بار سال 1377 پیشنهاد شد و به عنوان یكی از دو طرح كلان پژوهشی در شورای پژوهش های علمی مطرح و تصویب و در سال ۱۳۷۸ مرحله مكان یابی آن در قالب یك طرح پژوهشی دانشگاهی آغاز شد.
رصدخانه ملی ایران حدودا 20 سال بعد از تصویب اولیه فراز و فرودهای بسیاری را طی كرده است و یكبار به مدت 4سال به دلیل نبود بودجه در دولت نهم تعطیل و با دستور مقام معظم رهبری بار دیگر فعالیت ها برای سرانجام رساندن آن از سرگرفته شده است.
اگرچه رصدخانه ملی ایران در مقایسه با غول های رصدی جهان نمونه ای كوچك به شمار می رود برای ایران امروز پروژه‌ای بنیادی یا ابَر پروژه علمی است. این رصدخانه اگر درست به بهره برداری برسد نه تنها نیاز دانشجویان و محققان ایرانی را در حوزه ستاره شناسی و تهیه داده های رصدی متناسب با نیازهای پژوهشی تا حد زیادی برطرف می كند، امكان مشاركت در پروژه‌های بین‌المللی را نیز به همراه می آورد.
در اهمیت این پروژه علمی همین بس كه هیچ كدام از رصدخانه های موجود در كشور به صورت حرفه ای امكان رصد را برای منجمان فراهم نمی آورند و افرادی كه بخواهند با تلسكوپ های عملیاتی كار كنند و شیوه های تحلیل داده و دیگر علوم مرتبط را فرا بگیرند باید راهی كشورهایی شوند كه این امكانات به دلیل وجود رصدخانه قوی در اختیار آنها قرار می دهند.
پروژه ساخت رصدخانه ملی ایران در پژوهشگاه دانش های بنیادی انجام می شود و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری همزمان از آن از نظر مالی حمایت می كند.
این پروژه تا سال 93 تحت مدیریت رضا منصوری استاد فیزیك دانشگاه صنعتی شریف بود و با استعفای وی در آن سال، حبیب خسروشاهی نایب رئیس انجمن نجوم و رئیس پیشین پژوهشكده نجوم پژوهشگاه دانش های بنیادی اجرای آن را برعهده گرفت.
این رصدخانه كه قرار است در قله گرگش شهرستان كامو كاشان ساخته شود، یك تلسكوپ اصلی با آینه ای به قطر 3.4 متر خواهد داشت و امكانات رصدی دیگر و سامانه خودكار اندازه گیری نیز در اختیار منجمان و علاقمندان قرار می دهد.
در آستانه روز جهانی (امسال 21 آوریل/ در ایران 31 فروردین) و هفته ملی نجوم و به مناسبت رویدادهای علمی كه همزمان با این مناسبت در كشورهای مختلف برگزار می شود، در گفت وگویی با خسروشاهی آخرین پیشرفت های طرح علمی رصدخانه ملی ایران را پرس و جو كردیم.
خسروشاهی دانشیار پژوهشگاه دانش های بنیادی در حوزه نجوم و كیهان شناسی رصدی است. وی دكتری فیزیك در زمینه نجوم را در دانشگاه تحصیلات تكمیلی در علوم پایه دریافت كرده است و از سال ۱۳۸۷ در پژوهشكده نجوم فعالیت می كند. اجرای برنامه های رصدی با تلسكوپ های متوسط و بزرگ زمینی و تلسكوپ های فضایی در كارنامه علمی خسروشاهی دیده می شود. وی كه ده ها مقاله در زمینه نجوم رصدی و به خصوص گروه های كهكشانی فسیل منتشر كرده، از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۴ مدیر علمی طرح رصدخانه ملی ایران بوده و از دی ماه ۱۳۹۵ مجری این طرح است.
***آغاز عملیات ساخت رصدخانه به مدت یك فصل كاری
ایرنا: به عنوان اولین سوال وضعیت یپشرفت ساخت رصدخانه ملی ایران حدودا 9 ماه بعد از آخرین نشستی كه مجموعه مجریان طرح داشته اید چطور است؟
خسروشاهی: یكی از اهداف مهم ما در سال گذشته آغاز عملیات عمرانی در سایت رصدخانه در قله گرگش بود، این كار آغاز شده و یك فصل كاری در قله كار كردیم.
ایرنا: یك فصل كاری یعنی تا اوایل زمستان 96 و حدود 4 ماه؟
خسروشاهی: بله تقریبا تا آبان ماه؛ زیرا شرایط جوی اجازه كار بیشتر نمی داد. فعالیت های عمرانی ما در قله به دو بخش عمده تقسیم می شود؛ یك بخش ساخت سازه ثابت محفظه تلسكوپ 3.4 متری كه متشكل از پایه تلسكوپ و محفظه تلسكوپ هست كه گنبد چرخان روی آن نصب می شود. قسمت دوم ساختمان دیگری است كه محل انجام فعالیت های مختلفی از جمله سالن لایه نشانی، كنترل تجهیزات رصدی و تاسیسات و نظایر آن خواهد بود.
ایرنا: پیشرفت ساخت و ساز در این بخش چطور بوده است؟
خسروشاهی: عمده كار بتن ریزی انجام شده است، تاكید كردیم برای بالا بودن كیفیت، بتن را در محل تولید كنیم. آماده كردن این امكانات زمانبر است اما خوشبختانه انجام گرفت. شهریور گذشته گروه كثیری از مشاوران بین المللی از محل ساخت بازدید كردند و البته كارهای دیگر را انجام دادند.
ایرنا: از نظر این مشاوران نیاز به تغییراتی در طراحی ساخت و ساز بود؟
خسروشاهی: خیر تغییرات نداشتیم و فقط نیاز به اصلاحاتی در سیستم اتصال به زمین الكتریكی (earthing) وجود داشت كه انجام شد. توجه دارید بستر ساخت در قله سنگی است و روش های متداول اتصال زمین به كار نمی آید. در پایان فصل كاری پیشین پست برق و سازه ساختمان خدمات و 3 متر از پایه تلسكوپ كه زیرزمین قرار می گیرد ساخته شد. ولی سازه گنبد كه روی آن سوار می شود سازه ای به طور كلی جدا و چرخان هست و امكان ساخت آن در محلی غیر از سایت رصدخانه وجود دارد.
***مناقصه ساخت گنبد را برگزار نكردیم؛ زیرا تامین اعتبار نشده است
ایرنا: بنابراین امكان ساخت همزمان سازه گنبد وجود دارد؟ آیا این روند آغاز شده است؟
خسروشاهی: خیر، مناقصه طراحی و ساخت گنبد برگزار شده است ولی چون در منابع مالی محدود است نتوانستیم تامین اعتبار كنیم. برای این قسمت سال 97 راهكارهایی پیش بینی كرده ایم كه چون جزئیات داخلی پروژه است بیان نمی كنم. در مجموع انتظار داریم تا پایان فصل كاری سال 97 (اول زمستان) ساختمان رصدخانه تمام شود.
ایرنا: از ساختمان رصدخانه كه بگذریم، تلسكوپ مهم ترین بخش است. غیر از آینه اولیه كه خریداری شده وضعیت ساخت بقیه قطعات تلسكوپ از جمله آینه ثانویه چطور است؟
خسروشاهی: یكی از تفاوت های ما نسبت به كشورهای همسایه كه مشغول ساخت رصدخانه هستند این است كه ما علاوه بر به دست آوردن تلسكوپ و رصدخانه می خواهیم فناوری این پروژه را نیز كسب كنیم. مایل هستیم صنعت ما هم در كنار علم ما رشد كند. برخی كشورها نه تنها تلسكوپ بلكه محفظه را نیز به شركت های اروپایی سفارش می دهند. در این روش تلسكوپ زود نورگیری می شود؛ اما هم در آینده مشكلاتی پیش می آید و هم صنعت داخلی كنار می رود. هدف از جلسه بازبینی با حضور متخصصان مطرح خارجی در شهریور این بود كه مطمئن شویم همه طراحی ها دقیق هست، بعد از اینكه این داوران با طراحی ها موافقت كردند طرح توسعه را آغاز كردیم. یكی از مهمترین بخش های تلسكوپ نگهدارنده آینه اصلی است كه اتفاقا باید پیش از این در دستور كار قرار می گرفت اما در هر صورت ساخت آن از پایان سال ۹۶ آغاز شده است.
تلسكوپ از چند بخش تشكیل می شود؛ سازه اصلی كه شامل پایه، چنگال، بخش مركزی، نگهدارنده آینه اصلی و واحد فوقانی است. همه بخش ها در داخل كشور ساخته می شود غیر از آینه ها كه آینه اصلی ۳.۴ متری و آینه ثانویه ۶۰ سانتی متری است و كنترل كننده آینه ثانویه كه فناوری آن با دقتی كه می خواهیم در ایران نیست. ساخت نگهدارنده آینه اصلی را سال قبل آغاز كرده ایم. سازه اصلی تلسكوپ طراحی شده و داوران هم نظر داده اند، ولی شروع ساخت منوط به تامین اعتبار است. ساخت واحد فوقانی در سال ۱۳۹۷ آغاز می شود. صیقل آینه ثانویه آغاز شده و تا آذر 97 پایان می یابد.
***تامین اعتبار سریالی انجام می شود!
ایرنا: در صورتی كه تامین اعتبار به شكلی كه مد نظر شماست، امسال صورت بگیرد و ساخت بخش های مختلف سازه تلسكوپ آغاز شود، چه زمانی تمام خواهد شد؟
خسروشاهی: ساخت سازه تلسكوپ حدود ۲ سال طول می كشد. در كنار آن بخش سخت افزار و نرم افزار اجرا می شود كه به طور موازی انجام می شود. در مجموع تا 3 سال بعد تلسكوپ در كارخانه نصب و راه اندازی آزمایشی می شود. ماهیت این پروژه پیشرفت موازی بخش های مختلف آن است و این امر مستلزم تامین اعتبار به صورت موازی است. یعنی یك بخش از كار نباید فدای بخش دیگر شود. در این صورت پروژه طبق برنامه پیش می رود. متاسفانه تا امروز منابع مالی چنان بوده كه در بخش هایی پیشرفت سریالی داشتیم نه موازی، یعنی یك بخش از پروژه كه تمام شد برای بخش بعدی تامین مالی می شود. نمونه آن را در محفظه تلسكوپ شاهد هستیم. اگر تامین اعتبار مناسب صورت گرفته بود، امروز طراحی گنبد تمام شده و ساخت آن در جریان بود.
ایرنا: پیش از این گفته بودید مناقصه ساخت بخش های مختلف تلسكوپ تا آخر سال 96 انجام می شود، آیا این كار انجام شده است؟
خسروشاهی: ما آماده برگزاری مناقصه بوده ایم و هستیم؛ ولی حتما باید اول تامین اعتبار شود و بعد مناقصه برگزار كنیم. البته همانطور كه گفتم ساخت نگهدارنده آینه اصلی به عنوان بخش مهمی از تلسكوپ آغاز شده است.
***اولین نورگیری تلسكوپ تا 1401
ایرنا: با تمام این توضیحات فرض بگیرید تعهدات كارفرمایان طرح انجام شود، اولین نورگیری تلسكوپ چه زمانی خواهد بود؟
خسروشاهی: در پروژه های بزرگ و گروهی همیشه تاخیر وجود دارد. من نمونه های بسیاری از رصدخانه های بزرگ سراغ دارم كه حتی بدون مشكل مالی با تاخیرهای ۱۰۰ درصدی مواجه هستند. اما اگر بودجه بر اساس برنامه زمان بندی تامین شود نورگیری تا سال 1401 انجام می شود.
ایرنا: اما خیلی منجم ها همین امروز می گویند فناوری این رصدخانه به دلیل طولانی شدن طرح همین حالا هم قدیمی شده است...
خسروشاهی: این منجم ها چه كسانی هستند؟
***فناوری رصدخانه قدیمی نمی شود
ایرنا: فارغ از اینكه چه كسی این حرف را زده است، این حرف درست و منطقی است؟
خسروشاهی: این حرف انتقادی غیر دقیق است. موضوع این است كه هر تلسكوپی هر 5 سال كار علمی جدیدی را شروع می كند و این مربوط به ابزار رصدی است نه تلسكوپ! مثلا آیا تلسكوپ ۲.5 متری رصدخانه آیزاك نیوتن كه دهه ۷۰ میلادی ساخته شد، الان به كار نمی آید؟ تلسكوپ 4.2 متری همان رصدخانه در دهه ۸۰ میلادی ساخته شده است. زمانی حتی واژه انرژی تاریك در فرهنگ لغات منجمان وجود نداشت اما این تلسكوپ همچنان فعال است و امروز نصب ابزار جدیدی روی این تلسكوپ انجام می گیرد كه پروژه های جدیدی با آن انجام می شود. تلسكوپ وسیله نورگیری است و هیچ كاری نمی كند جز رهگیری اجرام و تجمیع نور آنها در یك نقطه كانونی. این منجمان هستند كه می گویند با این وسیله چه كار علمی باید انجام شود. منجمانی كه می گویند این تلسكوپ بعد از 5 سال به درد نمی خورد فرق بین تلسكوپ و ابزار رصدی را نمی دانند. این حرف ها به گوش من هم می رسد ولی چون نیاز به پاسخگویی ندارد جواب نمی دهم. هر ابزار رصدی مانند تلسكوپ معمولا 5 سال یكبار باید روزامد شود؛ ابزار رصدی در تلسكوپ به روز می شود و هر رصدخانه بزرگی چندین ابزار رصدی دارد. به نظر شما ۱۲ مدیر رصدخانه و مهندسانی كه طراحی و ساخت این تلسكوپ را در سال ۱۳۹۶ بازبینی كرده اند و در بزرگترین پروژه های تلسكوپ جهان سهیم هستند نمی توانستند چنین موردی را گوشزد كنند؟
***تلسكوپ از نظر علمی دوره ای ندارد
خسروشاهی: تلسكوپ از نظر علمی دوره ای ندارد، تلسكوپ های زیادی هستند كه ۳۰ یا ۴۰ سال پیش ساخته شده اند. یعنی ۴۰ یا ۵۰ سال پیش طراحی شده اند! نمونه آن تلسكوپ فضایی هابل است. اما ابزار رصدی با توجه به آنچه در علم روز نیاز است ساخته، یا كنار گذاشته می شود. آنچه باید به روز باشد ابزار رصدی است كه منجم ها آنها را تعیین می كنند و ما هم هر 6 ماه جلسه ای با منجمان داریم و هم آنها را در جریان وضعیت طرح می گذاریم و نظرهای آنها را دریافت می كنیم. آنچه باعث اضطراب در همه از جمله مجریان و جامعه علمی و منجمان می شود تاخیر است و باعث می شود افراد نظرهای انتقادی بدهند. از نظر من جای طرح چنین سوالاتی در نشست های تخصصی از جمله گردهمایی های نجوم و اخترفیزیك است كه خوشبختانه هر سال دو بار برگزار می شود و مجریان رصدخانه ملی ایران هم در آن گزارش پیشرفت پروژه را ارائه می كنند. جامعه نجوم جامعه خیلی بزرگی نیست و ما همواره همدیگر را در كنفرانس های مختلف می بینیم.