بررسی تعیین آلودگی هوا با استفاده از رصد تجربی ستاره ها

غلامحسین رستگارنسب^{1و2و3 و4}، منصوره بنازاده⁵ و میترا رستگارنسب⁶

1) دانشگاه فنی و حرفه ای دختران دکتر شریعتی تهران

2) دبیرستان استعدادهای درخشان فرزانگان حضرت زینب(س)، آموزش و پرورش ناحیه دو شهر ری

3) انجمن نجوم ایران

4) انجمن علمی آموزشی دبیران فیزیک شهرستانهای استان تهران

5) مدرسه علی اکبر طالبی 2، آموزش و پرورش ناحیه یک شهر ری، اداره کل شهرستانهای استان تهران

6) مدرسه پژوهنده حافظ، آموزش و پرورش ناحیه یک شهر ری، اداره کل آموزش و پرورش شهرستانهای استان تهران

چکیده: در این بررسی، از مجموع آلوده کننده های هوا، مهمترین آن به نام PM_2.5  مورد بررسی قرار گرفت. سپس در شب های خاصی، رصد کم نورترین ستاره از صورت فلکی اسد انجام گرفت و قدر آن ثبت شد و از مقایسه قدر ظاهری ستاره در هوای آلوده با شاخص PM_2.5 ، با قدر ظاهری حقیقی ستاره از جداول نجومی، مشخص شد که مقدار آلودگی هوا می تواند درخشندگی ستاره ها را به شدت کاهش دهد. این کاهش تا 4 قدر ثبت شد.

کلمات کلیدی: آلودگی هوا، کاهش قدر ستاره، صورت فلکی اسد، قدر ظاهری

مقدمه

آسمان تاریک و به دور از هر نوع آلودگی باعث شد تا صوفی راضی دانشمند منجم ایرانی ، کهکشان آندرومدا را برای نخستین بار رصد کند]1[ . کشاورزان نیز برای کشت به موقع محصول و راهنمایان کاروان ها آسمان را نظاره گر بودند. جمعیت زیاد و استفاده از سوختهای فسیلی باعث شد تا آلودگی هایی مانند دود وغبار و فاضلاب وارد طبیعت شود. این آلودگی ها باعث شد تا ستارگان زیبای آسمان نیز، یکی یکی محو شوند. در مورد اثرات آلودگی ها بر رصد ستارگان پژوهش های زیادی انجام گرفته است. دکتر Dave Kornreich استاد فیزیک دانشگاه Humboldt کالیفرنیا در مقاله ای در مجلهASK Asronomer   به این نتیجه می رسد که آلودگی نوری مشکلات جدی برای رصد فراهم آورده و پیشنهاد استفاده از فیلترهای آلودگی نوری را داد [2]. همچنین دکتر Ken Bodaist  و Bil Geersen در مقاله ای که در سایت Astromax منتشر شد نتیجه می گیرد که بایستی از هشت دستور استفاده کرد تا بتوان بر آلودگی نوری غلبه کرد، اگرچه راهی برای غلبه بر آلودگی غباری وجود ندارد ]3[. اتحادیه بین المللی نجوم نیز در پژوهشی دیگر در سایت  Starlight منتشر شده نتیجه می گیرد که آلودگی نوری و آلودگی غباری امروز زندگی انسان را با خطرات جدی مواجه ساخته است و همچنین این آلودگیها درعلم فیزیک مشکلات جدی به وجود آورده است. اگرچه آلودگی نوری دراین پژوهش مورد بررسی قرار گرفته ولی آلودگی غباری خیلی مورد بررسی قرار نگرفته است ]4[. محققین این پژوهش سعی دارند تا از طریق رصد های تجربی و استفاده از اطلاعات سایر سازمانها و مطالعات، به این سوال پاسخ دهند که آیا می توان روشی را ارایه داد تا با استفاده از رصد تجربی بتوان به میزان تقریبی آلودگی هوا پی برد.

2. تعریف آلودگی ها

آلودگی ها به دو دسته کلی تقسیم می شوند. آلودگی هایی که به صورت مایع وارد سیستم های زیرزمینی می شوند و آلودگی هایی که به صورت دود و غبار و ذرات ریز مایعات وارد جو زمین می شوند و به آلودگی هوا می انجامند. آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد، آلودگی هوا می باشد.

3. تعریف آلودگی هوا

آلودگی هوا وجود یک یا چند آلوده کننده در هوای آزاد یا کمیت ها، ویژگی ها و زمان ماندگاری است که برای زندگی انسان، گیاهان یا حیوانات و اموال مضر باشد و یا به طور غیر قابل قبول، مخل استفاده راحت از زندگی گردد]5[.

1-2- انواع آلودگی های هوا

الف: آلودگی های نوری

ب: آلودگی های ذرات غیر جامد و معلق

ج: آلودگی ذرات جامد و معلق

الف: آلودگی های نوری :

با رونق گرفتن زندگی شهری و ماشینی شدن آن، خیابان کشی و ایجاد مغازه ها و پاساژ ها و مراکز خرید و پارک ها، باعث شد تا بخش زیادی از انرژی الکتریکی به روشنایی تبدیل شود و این روشنایی به تدریج نور بسیاری از ستارگان را در خود حل کرد و امروزه یکی از معضلات در رصد ستارگان می باشد. با توجه به اینکه مهار آلودگی نوری تقریبا ناممکن است و میزان آن در شهر های بزرگ خیلی نوساناتی ندارد،  لذا این متغیر، در این پژوهش به عنوان یک متغیر ثابت فرض شده و مورد بحث قرار نمی گیرد.

ب:  آلودگی های غیر جامد معلق:

تعدادی از آلودگی های غیر جامد معلق که توسط شرکت کنترل کیفیت هوا، وابسته به شهرداری کنترل می شود شامل موارد زیر است :

1- CO  منو اکسید کربن، گازی بی رنگ و بو بوده و تنفس آن به ویژه در مکان های در بسته باعث مرگ می شود .

2- O₃  ازن، گازی است که از ترکیب شدن 3 اتم اکسیژن ایجاد می شود و یک اکسید کننده قوی می باشد. ازن موجود در سطح زمین برای سلامتی انسان و جانوران و گیاهان مضر بوده و از آن به عنوان ازن بد و آلاینده یاد می شود.

3- NO₂ ، این گاز به رنگ قهوه ای سرخ فام است و بویی بسیار تند و زننده دارد. این گاز در ترکیب با هوای مرطوب تولید اسید نیتریک می کند و خطرات زیادی برای انسان دارد.

4- SO₂ دی اکسید گوگرد، گازی است بی رنگ و بویی خفه کننده دارد و باعث نارسایی تنفس و تخریب گیاهان به ویژه برگ درختان می شود.

در منابع، اشاره مستقیمی به اثر گذاری این نوع آلودگی در رصد ستارگان نشده است. این آلودگی از پژوهش حذف می شود.

ج: آلودگی های ذرات جامد و معلق

1- این ذرات با نام  PM ( Particulate Mater ) یا ذرات ریز سخت شناخته می شود. این نوع آلودگی از مهم ترین انواع آلودگی می باشد. دستور عدم خروج افراد مسن به بیرون از منزل و تعطیلی مدارس به این نوع آلودگی بستگی دارد. این آلودگی به طور دقیق توسط دستگاه های کنترل کیفیت هوا که وابسته به شهرداری ها است مورد بررسی قرار می گیرد و در کشور ما مشکلات فراوانی را برای مردم ایجاد کرده است. نوع شدید آن در کشور ما به ریزگردها معروف است. این نوع آلودگی به دو دسته PM₁₀ و PM_2.5 تقسیم می شود که هر کدام به طور مختصر توضیح داده می شود.

2- MP₁₀ یا ذرات جامد معلق کمتر از 10 میکرون که ذرات جامد معلق در هوا هستند و دارای قطری کمتر از 10 میکرون بوده و بر اثر سوزاندن چوب، احتراق ناقص در ترکیبات هیدروکربن، احتراق سوخت موتورهای دیزل و .... به همراه باد، از زمین های غبار خیز و جاده های آسفالت شده و .....ایجاد و منتشر می شود و باعث بیماری های مختلف از جمله: کاهش سیستم ایمنی بدن و آسم کودکان و سرطان و ... می شود ]6[.

3-  PM_2.5   یا ذرات جامد معلق کمتر از دو و نیم میکرون

این ذرات دارای قطر دو و نیم میکرون و یا کمتر می باشند و به ذرات particles یا ریز ذرات نیز شناخته می شوند. ترکیب ذرات بسته به محل، زمان و آب  و هوا متفاوت بوده و منابع انتشار آن شامل انواع فعالیت های احتراقی ( وسایل نقلیه موتوری ، نیروگاهی ، جنگل سوزی و .....) و فرآیندهای صنعتی خاصی که دود به همراه غبار را وارد هوا می کنند و هم چنین غباری که همراه با باد از زمین های غبار خیز به هوا می رود، می باشند ]6[. این ذرات باعث بیماری های قلبی و ریوی و حملات برونشیت و آرتیمس های قلبی و ... می شود. ذرات جامد PM_2.5 یکی از خطرناک ترین ذرات آلوده کننده هوا تا کنون در کشور ما بوده و تعطیلی های مدارس، با توجه به این شاخص می باشد.

  4. نور ستارگان و اثر آلودگی هوا بر آن

نور ستاره، یکی از پارامتر های مهم قابل اندازه گیری است که به سطح زمین می رسد. در حقیقت بخش مهمی از اطلاعات فیزیکی و غیره ستاره که به وسیله دستگاه های مختلف به دست می آید،  از نور ستاره حادث می شود. معمولا برای اندازه گیری میزان نور ظاهری ستاره از واحدی به نام قدر استفاده می شود .

الف- قدر: اخترشناسان برای توصیف نورانیت ظاهری ستارگان از یک سیستم عددی استفاده می کنند. در این سیستم، واکنش چشم انسان به نورانیت مختلف، مبنای قدر قرار گرفته است. امروزه از قدر ظاهری برای میزان درخشندگی ظاهری ستارگان استفاده می کنند.

ب- قدر ظاهری: قدر ظاهری حدود 129 قبل از میلاد توسط ابرخس ستاره شناس یونانی ابداع شد . وی درخشنده ترین ستارگان آسمان را قدر 1 نامید و کم  نورترین ستارگان آسمان را قدر 6 نامید و نورانیت بقیه ستارگان را بین این دو دسته طبقه بندی کرد. در سال 1856 یک ستاره شناس انگلیسی به نام " نورمن پوگسون" طبق مشاهداتش به این نتیجه رسید که ستاره های قدر اول 100 بار پرنورتر از ستارگان قدر ششم هستند. اگر ستاره ای از قدر اول 100 برابر درخشان تر از ستاره قدر ششم در نظر گرفته شود و سپس به دنبال عامل ضربی برای افزایش در هر یک از 5 مرحله میانی بود، به عدد 2.5 رسیده می شود. به عبارت دیگر ستاره قدر اول، حدود 2.5 بار پرنورتر از ستاره قدر دوم است و ستاره قدر دوم، 2.5 بار پرنورتر از ستاره قدر سوم است. در سال 1953 دو ستاره شناس آمریکایی به نام های " هارولد لستر" و " ویلیام ویلسون مورگان" تغییرات اساسی را در جدول ابرخس اعمال کردند به طوری که از اعشار برای دقت بیشتر قدر ظاهری استفاده کردند . مثلا ستاره ای با قدر 5.5 در میان روشنی ستاره ای از قدر 5 و ستاره ای از قدر 6 قرار می گیرد.

5. توضیح روش کار

نگارنده که بیش از 20 سال است  به رصد اجرام آسمانی مشغول است، تجربیات متعدد در رابطه با آلودگی هوا و اثر آن در قدر ظاهری دارد. با توجه به اینکه هر چه آسمان آلودگی غباری بیشتری داشته باشد، درخشندگی ستارگان در یک صورت فلکی کاهش چشمگیری پیدا می کند، لذا این فرضیه مطرح شد که آیا می توان با توجه به رصد ستاره و تعیین قدر ظاهری، میزان آلودگی هوا را تشخیص داد؟ برای یافتن پاسخ کار شروع شد. روش کار به این صورت بود که، ابتدا مقدار آلودگی هوا در روزهای مشخصی، از سایت شرکت کنترل هوا وابسته به شهر داری تهران استخراج شد( در مورد نوع آلودگی توضیح داده خواهد شد). سپس در همان روزها، هنگامی که شب می شد، در صورت فلکی اسد که حدودا در سمت الراس راصد قرار داشت، ستارگان آن، مورد رصد قرار گرفت (این صورت فلکی بر حسب اتفاق انتخاب شد). کم نور ترین ستاره از این صورت فلکی به عنوان ستاره از قدر 6 توسط راصد انتخاب شد و نام و مشخصات مکانی آن ستاره تعیین گردید. سپس به جداول قدر ظاهری ستاره ها مراجعه شد. اگر آسمان بدون آلودگی بود، بایستی قدر ستاره،  که توسط راصد از قدر شش انتخاب شده بود، با موقعیت همان ستاره از نظر قدر در جدول، یکی می بود. اما اگر هوا آلوده بود، ستاره ای که توسط راصد از قدر شش انتخاب شده بود با همان ستاره قدر شش در جدول یکی نبود. مثلا مشخص می شد که این ستاره رصد شده از قدر 5 بوده است. اما به دلیل آلودگی، یک قدر کم نورتر دیده شده است و عدد قدر 6 به آن اطلاق شده است، نتیجه گرفته می شد که آلودگی هوا باعث شده تا ستاره های قدر 6 به دلیل آلودگی هوا دیده نشود و ستاره های قدر 5 جایگزین ستاره های قدر 6 شود. رصد از ابتدای سال 1394 آغاز شد. در روز سوم فروردین1394، آلودگی مورد نظر در هوا، نسبت به روزهای قبل، در کمترین مقدار خود بود. لذا در آن روز و همان شب، مقدار آلودگی تعیین و رصد انجام شد و همچنین روز سوم هر ماه به عنوان روز ثابت اندازه گیری تا پایان سال انتخاب شد. به علاوه، روزهایی که به دلیل آلودگی هوا مدارس تعطیل می شد نیز به روزهای آزمایش اضافه شد. آنچه ارایه می شود نتیجه 12 ماه از ابتدا تا انتهای سال 1394 و همچنین 5 روزی که مدارس در مقطع ابتدایی در تهران تعطیل شد، می باشد.

 6. نوع آلودگی مورد بررسی در پژوهش و مقدار آن

PM_2.5   یا ذرات جامد معلق کمتر از دو و نیم میکرون در پژوهش مبنا قرار گرفت و مقدار آن از روی نمودارهای شرکت کنترل هوا وابسته به شهرداری تهران استخراج شد. بررسی و مقایسه سایر آلودگی ها مانند آلودگی نوری و آلودگی های غیر جامد معلق و آلودگی PM₁₀ و همچنین رطوبت هوا برای بررسی و مقایسه از پژوهش حذف شد.

7. مشخصات مکانی رصده

عرض جغرافیایی: 35.6 درجه

طول جغرافیایی: 51.4 درجه

8. تعیین مقدار آلودگی و رصد

 از بین فعالیت های انجام گرفته، دو فعالیت توضیح داده می شود. یک فعالیت مربوط به  پاک ترین هوا از روی نمودار تابلو کنترل کیفیت هوا می باشد و سعی می شود تا همه پارامترها آن توضیح داده شود. در ادامه رصد همان شب توضیح داده می شود. سپس به نمودار مربوط به آلوده ترین هوای روز سال اشاره می شود و رصد آن توضیح داده می شود.

 تصویر تابلو نمودار هوای پاک در تهران در تاریخ 95.1.3

در تصویر شماره 1 تابلو شرکت کنترل کیفیت هوا، وابسته به شهرداری تهران در تاریخ 3 فروردین 1394 نشان داده شده است. این تابلو، کیفیت هوا را پاک نشان می دهد.

تصویر شماره 1: ارتفاع ستون های مواد مختلف کیفیت هوا را پاک نشان می دهد.

توضیح تصویر شماره 1: همانطور که در تصویر دیده می شود، ارتفاع ستونها، میانگین 18 دستگاه کنترل هوا در مناطق مختلف تهران است، تصویر شماره 1، نشان می دهد: Co=22 و O3=30 و No2=45 و So2=18 و PM10=14 می باشد. همچنین میزان PM2.5=29 است. (فقط از این پارامتر در این پژوهش استفاده خواهد شد). حد سلامت  در نمودار عدد 100 منظور شده و چون ارتفاع ستونها به 50 نرسیده پس هوا پاک است. در تصویر شماره 2، رنگ ها از نظر مقدار آلودگی مشخص شده است.

تصویر شماره 2. شاخص کیفیت هوا بر اساس اعداد و رنگ

در تصویر شماره 3 پراکندگی دستگاه های کنترل کیفیت هوا در تهران نشان داده شده است.

تصویر شماره 3: میزان پراکندگی دستگاه ها در سطح شهر تهران

حالا تصویر شماره 4 مربوط به آسمان همان شب نشان داده می شود. راصدان، کم نورترین ستاره صورت فلکی اسد را مشخص کردند و به آن قدر 6 دادند. با به دست آوردن قدر ظاهری صحیح از روی جداول و مقایسه آن با قدر 6، مشخص شد که ستاره از قدر 5 می باشد. سپس آن را با شاخص آلودگی یا  PM_2.5   مقایسه کردند و یک عدد به میزان آلودگی اطلاق می کردند. تصویر شماره 4 صورت فلکی اسد را هنگام رصد نشان می دهد.

تصویر شماره 4  نقشه ستارگان آسمان در پس از غروب، 3 فروردین 1394 در تهران صورت فلکی اسد در سمت الراس.

نتیجه رصد در 3 فروردین 1394: در این رصد، ستارگان از قدر 5 مشاهده شدند و نشان داد که قدر 5 در تهران برابر با ستون هوای پاک است.

 تصویر نمودار شماره 5 هوای آلوده در تهران در تاریخ 94.10.9 (مدارس ابتدایی تعطیل بودند)

در تصویر شماره 5 تابلو شرکت کنترل کیفیت هوا، وابسته به شهرداری تهران در تاریخ 9 دی 1394 نشان داده شده است. این تابلو، کیفیت هوا را ناسالم نشان می دهد.

تصویر شماره 5: آلودگی ستون PM_2.5  عدد 160 را نشان می دهد. هوا از نظر آلودگی در شرایط ناسالم است.

9. نمودار سالانه آلودگی در روزهای سوم هر ماه و روزهای هوای نا سالم

همانطور که در نمودار شماره 1 دیده می شود، روزهای استخراج شده از پنل شرکت کنترل کیفیت هوا مربوط به روزهای سوم هر ماه می باشد. روزهایی که به جز  سوم هر ماه   می باشد، روزهایی است که به دلیل شرایط ناسالم، مدارس تعطیل شده است. 12 ستون نمودار مربوط به 12 ماه سال و 5 ستون دیگر مربوط به روزهای ناسالم است.

نمودار شماره 1: آلوده ترین روزهای سال در 94.10.9 و 94.10.10 اتفاق افتاده است.

نمودار شماره 2 مربوط به میزان آلودگی به صورت خط شکسته بر اساس نمودار شماره یک می باشد.

نمودار شماره 2: پاک ترین روز و آلوده ترین روز بر اساس آلودگی PM_2.5  تعیین شده است.

م نمودار شماره 3 قدر ظاهری ستاره های رصد شده را از روی جداول نشان می دهد. لازم به توضیح است که اردیبهشت ماه به دلیل اینکه خورشید در برج اسد بود درج نشده است.

نمودار شماره 3: قدر ظاهری ستاره های رصد شده از صورت فلکی اسد

. مقایسه نمودار آلودگی هوا و نمودار قدر ظاهری ستارگان

همانطور که در نمودار شماره 2 و نمودار شماره 3 دیده می شود، ارتباط زیادی بین آلودگی هوا و قدر ظاهری ستارگان وجود دارد. به عنوان مثال، در تاریخ 94.1.3 که میزان آلودگی PM2.5   در هوا حدود 29 از حد مجاز 100می باشد و شاید پاک ترین هوای تهران بود، ستاره امگا از صورت فلکی اسد با قدر 5.4 به عنوان کم نورترین ستاره این صورت فلکی مشاهده شد. اما در تاریخ 94.10.9 که میزان آلودگی PM_2.5  در هوا 160 اعلام شد، کم نورترین ستاره از صورت فلکی اسد که گاهی مشاهده می شد و گاهی مشاهده نمی شد، ستاره بتا اسد از قدر 2.1 بود. این نشان داد که آلودگی هوا ستاره ای از قدر 2.1 را به قدر 6 انتقال داد. پس اگر ستاره بتا اسد در شرایطی از قدر 6 مشاهده شود، نتیجه می گیریم که هوا از نظر آلودگی در شرایط ناسالم برای همه گروه های سنی است و بایستی مدارس در سطح ابتدایی تعطیل اعلام شود.

11. نمودار اطلاعات کامل رصدی

 در جدول شماره 1 اطلاعات کامل رصدی شامل تاریخ رصدها و شاخص کیفیت هوای تهران و تعیین کم نورترین ستاره از صورت فلکی اسد و نام ستاره و همچنین قدر ظاهری حقیقی ستاره که از جداول نجومی استخراج شده است و وضعیت آلودگی هوا طبق اعلام کنترل کیفیت هوای تهران آورده شده است.

 جدول شماره 1: شامل اطلاعات کامل رصدی و وضعیت آلودگی هوا

12. اعلام نهایی آلودگی هوا با توجه به رصد ستارگان

جدول شماره 2: اعلام حدودی وضعیت هوا با توجه به رصد

همانطور که در جدول شماره 2 مشاهده می شود، چنانچه کم نورترین ستاره از صورت فلکی اسد که مشاهده می شود، ستاره ای از قدر ظاهری 5 باشد، هوا پاک است یعنی مقدار PM_2.5  بین صفر تا 50 است. اگر کم نورترین ستاره ای که مشاهده می شود، ستاره ای از قدر 4 باشد، آنگاه هوا در شرایط سالم قرار دارد یا ستون PM_2.5 بین 50 تا 100 قرار دارد. اما چنانچه کم نورترین ستاره ای که مشاهده می شود، از قدر 3 باشد، آنگاه هوا در شرایط ناسالم برای گروه های حساس قرار داردو نشان می دهد که میزان آلودگی PM_2.5 بین 100 تا 150 قرار دارد. و در نهایت چنانچه کم نورترین ستاره صورت فلکی اسد از قدر 2 مشاهده شود، نشان می دهد که هوا در شرایط ناسالم قرار دارد یا میزان آلودگی PM_2.5   بین 150 الی 200 می باشد. محدودیت هایی با این شرایط در تهران اعمال شده شامل تعطیلی مدارس ابتدایی و عبور و مرور پلاکهای زوج و فرد از درب منزل بوده است.

13. خطای رصد

در رصد صورت فلکی اسد، سعی شد تا مشاهده هنگامی صورت پذیرد که اسد در سمت الراس باشد. اما به دلیل جا به جایی زمین به دور خورشید به ویژه در یک دوره یکساله، همیشه این صورت فلکی در سمت الراس نبود. گاهی در بعد از غروب آسمان و گاهی هنگام سحر مشاهده می شد. هنگام سر شب بهترین زمان رصد و نتیجه گیری بود چون رصد خیلی به روز مورد آزمایش نزدیک بود. ولی اگر این صورت فلکی در آسمان سحر قابل مشاهده بود، چندین ساعت از روز آلوده مورد نظر گذشته بود و این می تواند در تعیین قدر ستاره موثر باشد. همچنین در مرداد که خورشید در برج اسد قرار دارد، این صورت فلکی رصد نشد و جای قدر آن در جدول تجربی خالی است.

14. نتیجه گیری

مطالعات و رصد های تجربی انجام گرفته در این پژوهش نشان داد که بین میزان آلودگی هوا و قدر ظاهری ستاره ها ارتباط وجود دارد. در واقع هرچه میزان آلودگی هوا بیشتر باشد، ستاره های آسمان بیشتر درخشندگی خود را از دست می دهند و بیشتر نور این ستارگان در هوای آلوده محو می شود. اغلب ستارگان دارای قدر ظاهری ثابت هستند اما این پژوهش نشان داد که آلودگی با شدت های متفاوت، قدر های ظاهری ستارگان را تغییر داده و می تواند تا چهار قدر اثر گذار باشد. حال می توان با رصد ستارگان و تعیین قدر ظاهری مشاهده شده و به دست آوردن تفاوت آن با قدر ظاهری ستاره که از جداول نجومی به دست می آید، میزان آلودگی هوا را تا حدودا تعیین کرد. این روش برای شهر های به دور از امکانات تخصصی می تواند موثر باشد.

15. منابع

[1] http://malekmuseum.org/tag/558

[2] http://curious.astro.cornell.edu/about-us/116-observational-astronomy/stargazing/professional-observers/712-how-does-light-pollution-affect-astronomers-intermediate

[3] http://www.astromax.org/faq/aa01faq15.htm

[4] http://www.skyandtelescope.com/astronomy-blogs/pollution-and-stargazing

[5] http://www.irimo.ir/far/wd

[6] http://air.tehran.ir/Default.aspx?tabid=475 

این پژوهش در یازدهمین همایش ملی نجوم و اخترفیزیک ایران که در تاریخ 11 و 12 بهمن 1396 در دانشگاه فردوسی مشهد برگزارشد، پذیرش گرفته و ارایه شد.