روز پنجم اسفند ماه در تقویم
رسمی کشور به مناسبت سالروز گرامیداشت زادروز فخر علم در جهان به عنوان روز
بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی و روز مهندس نام‌گذاری شده است.
به گزارش ایسنا، ابوجعفر
محمدبن محمدبن حسن طوسی مشهور به خواجه نصیرالدین زاده ۵ اسفند ۵۷۹ شاعر،
فیلسوف، فقیه، دانشمند، ریاضیدان و منجم سده هفتم است.
کنیه‌اش «ابوجعفر» و به القابی چون «نصرالدین»، «محقق طوسی»، «استاد
البشر» و «خواجه» شهرت دارد. در میان دانشمندان ریاضی خواجه نصیرالدین
را معمار و پدر ریاضی می‌دانند، بدان جهت که‌بخش عظیمی از تألیفات و
تحریرات او درباره نجوم و ریاضی است.
درباره زادگاه خواجه نصیرالدین توسی اختلاف است، بعضی کتاب‌ها و منابع
پدر وی را «شیخ وجیه الدین محمد بن حسن» از بزرگان و دانشوران قم می‌دانند.
بعضی منابع وی را زاده روستای جهرود ساوه می‌دانند و در برخی دیگر از
منابع خواجه طوسی را متولد طوس می‌دانند.
خواجه نصیر در کودکی، قرآن کریم، صرف، نحو و آداب را فرا گرفت. از اولین
اساتید وی، جدش محمدبن حسن در فقه و حدیث و دایی‌اش نورالدین علی بن محمد
شیعی در منطق و حکمت بوده‌اند. خواجه نصیر، سپس با راهنمایی پدرش،
نزد کمال‌الدین محمد ریاضیات آموخت، آن گاه نزد پدر خود علوم
حدیث، روایت و فقه را فرا گرفت. در همین دوران که خواجه در ابتدای جوانی
بود، شاخه‌های مختلف ریاضیات یعنی حساب، هندسه و جبر را نیز به حد کمال فرا
گرفت.
در واقع زندگی او بر پایه دو هدف اخلاقی و علمی بنا نهاده شده بود. او
در بیشتر زمینه‌های دانش و فلسفه، تالیفات و رسالاتی از خود به یادگار
گذاشته است. ابتدا علوم عقلی و نقلی و حکمت مشاء و سپس ریاضیات، فقه،
فلسفه، نجوم و ادبیات را آموخت و در علوم روز به استادی تمام رسید.
بعد از وفات پدر، به وصیت وی به هر مکانی که استاد شایسته‌ای در آنجا
اشتغال داشت، مهاجرت کرد. به همین جهت به نیشابور که در آن زمان محل اجتماع
علما و دانش‌پژوهان بود، مسافرت کرد و در حلقه درس سراج‌الدین
قمری، قطب‌الدین سرخسی، فریدالدین داماد، ابوالسعادات اصفهانی و دیگران
شرکت کرد. همچنین با فریدالدین عطار در این شهر ملاقات کرد.
خواجه نصیرالدین چند سال پس از حمله سپاه چنگیزخان مغول، به قلعه
اسماعیلیه پناه برد و در آنجا نیز از تالیف و نگارش باز نایستاد. با غلبه
سپاه مغول بر اسماعیلیان، وی به خدمت هولاکوخان فرمانروای وقت مغول پیوست و
با استفاده از نفوذ خود، از کشتار مردم و دانشمندان و تخریب آثار فرهنگی و
علمی و غارت شهرها و روستاها جلوگیری کرد.
برخی از مورخان بر این باورند که حضور خواجه نصیر و اقامت او در
قلعه‌های اسماعیلیان از روی اختیار نبوده، بلکه او را مجبور به این کار
کرده‌اند. با این حال، برخی مانند آق سرائیدر مسامرة الاخبار بر این باورند
که خواجه طوسی در نزد اسماعیلیان وزارت مطلق داشته و به چنان جایگاهی دست
پیدا کرده که به او لقب استاد کائنات داده بودند. کسانی که معتقدند خواجه
نصیر طوسی مجبور به حضور در نزد اسماعیلیان شده و در قلعه‌های آنان زندانی
بوده است، به جملات شکوه‌آمیز او در پایان شرح اشارات استناد می‌کنند که از
وضعیت روزگار و زندگی خود نالیده است.
وی سنت فلسفه مشایی را که پس از ابن سینا در ایران رو به افول گذاشته
بود، بار دیگر احیا کرد. وی مجموعه آرا و دیدگاه‌های کلامی شیعه را در کتاب
تجریدالاعتقاد گرد آورد. خواجه نصیر یکی از گسترش دهندگان علم مثلثات است
که در قرن ۱۶ میلادی کتاب‌های مثلثات او به زبان فرانسه ترجمه شد.
خواجه نصیر حدود ۱۹۰ کتاب و رساله علمی در موضوعات متفاوت به رشته تحریر
درآورد که از جمله می‌توان به "قواعد العقاید"، "اخلاق ناصری یا اخلاق
طوسی"، "آغاز و انجام"، "تحریر مجسطی"، "تحریر اقلیدس" و "تجریدالمنطق"
اشاره کرد.
بیشتر تالیفات خواجه نصیرالدین به صورت عربی بوده و تعداد کمی از
انتشارات آن بصورت زبان فارسی است. از معروف‌ترین آثار او به پارسی می‌توان
از «اساس الاقتباس» و «اخلاق ناصری» یاد کرد.
خواجه نصیر طوسی را در علم، همتای بوعلی‌سینا دانسته‌اند؛ گرچه ابن سینا
در طب سرآمد بود و خواجه‌نصیر، در ریاضیات. دفاع خواجه نصیرالدین طوسی از
فلسفه مشاء و تبدیل کلام شیعه به کلام فلسفی، از ابتکارات وی دانسته شده
است. تمام آثار کلامی بعد از او، متاثر از کتاب تجرید الاعتقاد معرفی شده
است.
خواجه نصیر مانند بوعلی سینا وارد سیاست شد، هر چند این موضوع به اختیار
خواجه نبود. اطلاع هلاکوخان از شخصیت علمی خواجه‌نصیر باعث شد که وی را در
قلعه اسماعیلیان نکشد و او را ملازم خود قرار دهد. اسلام آوردن شاهان مغول
متاثر از حضور خواجه‌نصیر و همراهی هلاکو در فتح بغداد از اتفاقات ویژه
تاریخ زندگی وی دانسته شده است.
اقدامات:
خواجه نصیرالدین طوسی، ساخت رصدخانه مراغه را به هلاکوخان مغول پیشنهاد
کرد و ساخت آن از سال ۶۵۷ ق آغاز شد و تا پایان عمر خود مشغول ساخت آن
بود. زیج به دست آمده از این رصدخانه، زیج ایلخانی نام گرفت. این زیج در
کتابی به همین نام انتشار یافت که مشتمل بر جدول‌های ریاضی جدید بود که قبل
از آن تاریخ شناخته شده نبودند.
از دیگر کارهای بزرگ خواجه نصیر، احداث کتابخانه بزرگی در محل
رصدخانه مراغه دانسته شده است. همچنین بسیاری از کتاب‌های نفیس و سودمندی
که از بغداد، دمشق، موصل و خراسان غارت شده بود و در کار رصد خواجه
هم لازم بود، به کتابخانه مراغه انتقال یافت. برخی از محققان، مسلمان
شدن جانشینان هلاکو را نتیجه تلاش‌های خواجه نصیر دانسته‌اند.
خواجه نصیر طوسی، مأمورانی به اطراف بلاد می‌فرستاد که هر جا کتب
علمی بیابند خریداری کنند و برای او بفرستند و خود هر کجا به کتاب مفید و
نفیسی برمی‌خورد و در مسافرت‌ها به نظرش می‌رسید، همه را می‌خرید. به
عقیده برخی از مورخان، حدود ۴۰۰ هزار کتاب در کتابخانه مراغه گرد
آمده بود.
خواجه نصیرالدین طوسی شاگردان زیادی از جمله "جمال‌الدین حسن بن یوسف
مطهر حلی"، "کمال‌الدین میثم بن علی بن میثم بحرانی"، "محمود بن مسعود بن
مصلح‌کازرونی"، "سید رکن‌الدین استرآبادی" و "کمال‌الدین عبدالرزاق شیبانی
بغدادی" داشت.
فعالیتهای شاخص علمی
دانشمندان روسی در مطالعه جدول نجومی خواجه نصیرالدین متوجه شدند که وی
مختصات قاره آمریکا را دو سده پیش از کشف این قاره توسط کریستف کلمب مشخص
کرده است.
وی در کتاب شکل القطاع، مثلثات را برای اولین بار به عنوان دانشی مستقل معرفی کرد.
در کتاب تجریک‌الکلام درباره نور و با تکیه بر نظریه ذره مطالبی را عنوان می‌کند که فوق‌العاده اهمیت دارد.
در کتاب البصائر نوشته اقلیدوس وی انتشار صوت را به امواج آب تشبیه می‌کند و به آن پرداخته است.
خواجه نصیرالدین طوسی «زیج ایلخانی» را از روی رصدهای انجام‌شده در رصدخانه مراغه تدوین کرده‌است.
تاثیرات و یادگارها
دهانه آتشفشانی ۶۰ کیلومتری در نیم کره جنوبی ماه به نام خواجه نصیرالدین طوسی نام‌گذاری شده است.
در سال ۲۰۱۳ میلادی، پایگاه جستجوگر گوگل، به مناسبت هشتصد و دوازدهمین
سالگرد تولد خواجه نصیرالدین طوسی، تصویری از وی در وبسایت خود گذاشت.
سیاره‌ای که توسط ستاره‌شناس روسی نیکلای استفانویچ چرنیخ در ۱۹۷۹ کشف شد نیز به نام وی نامیده شده است.
دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی به نام این دانشمند بزرگ نام نهاده شده است.
وفات خواجه نصیرالدین طوسی در ۱۱ تیر سال ۶۵۳ بوده است. وی در حرم کاظمین و پایین پای دو امام مدفون شده است.