خوابیدن در فضا یکی از مشکلات سرنشینان ناوهای کیهانی و ایستگاه‌های مداری بشمار می‌رود؛ این مشکلات هم جسمی است و هم روانی.
به گزارش ایسنا، حتما
شما هم به این مسئله برخورد کرده‌اید که وقتی تختخوابتان عوض می‌شود،
نمی‌توانید به راحتی بخوابید و به اصطلاح بدخواب می‌شوید. از این بدتر وقتی
است که به سفر رفته و به منطقه‌ای می‌روید که به لحاظ زمانبندی طلوع و
غروب خورشید با محل زندگی شما متفاوت است. ساعت فیزیولوژیکی بدن شما عادت
دارد ساعت‌های بخصوصی را به عنوان زمان خواب یا بیداریتان بشناسد. در منطقه
جدید طلوع آفتاب، هر چند شما خواب هم باشید، در بر هم خوردن وضعیت این
ساعت تاثیر می‌گذارد.
حال بیاییم سری بزنیم به یک ایستگاه فضایی که هر 90 دقیقه یک بار زمین
را دور می‌زند، یعنی در شبانه‌روز 15 بار با طلوع و غروب آفتاب مواجه
خواهید بود. به این ترتیب الگوی بیداری و خواب شما با بهم خوردن حس روز و
شب بهم می‌خورد. در نتیجه ساعت بیولوژیک و عادات شما برای خوابیدن بهم
می‌ریزد. غده صنوبری که چرخه و زمانبندی خواب را با ترشح خود تنظیم می‌کند،
دیگر نخواهد توانست تشخیص درستی از زمانبندی مورد نیاز خواب داشته باشد.
اما به لحاظ فیزیکی هم شما مشکل دیگری خواهید داشت. در زمین شما بدنتان
را بر روی تختخواب رها می‌کنید و پتو یا لحافی بر روی خودتان می‌کشید.
جاذبه زمین شما را بر روی تشک و پتو را بر روی بدن شما نگه می‌دارد. پستی و
بلندی‌های بدن شما به دلیل وزن پتو، آن را حس می‌کند و همین حس نوعی
آسودگی به شما می‌دهد و بتدریج به خواب راحتی فرو می‌روید. در فضا رسیدن به
وضعیتی مناسب برای خوابیدن، کار ساده‌ای نیست. نبود نیروی جاذبه باعث
می‌شود که عضلات بدن نتوانند به صورت راحت و افتاده در تختخواب قرار
بگیرند. نبود این نیرو باعث می‌شود بدن در این حالت، در هوا به شکل شناور و
یا معلق قرار گیرد.
مشکل دیگر حالت خوابیدن است. در زمین به دلیل وجود جاذبه، ما به صورت
افقی بر روی رختخواب قرار می‌گیریم، اما در فضا حالتی به عنوان افقی و یا
عمودی نیست و حس آسودگی ولو شدن بر روی تختخواب وجود ندارد. در روی زمین
شما می‌توانید بدن و یا هر یک از اعضای خود را در خواب به راحتی حرکت دهید و
هر زمان که روکش‌ها (لحاف، پتو یا هر چیز دیگری که در موقع خواب روی بدن
قرار گیرد) کنار رود، کمبود آن حس می‌شود. استفاده از فشار ملایم در طول
بدن، حالت آرام‌بخشی را در خواب به وجود می‌آورد. این حالت بدن در فضا وجود
ندارد.
فضانوردان برای خواب از کیسه خواب‌های مخصوص استفاده می‌کنند.
ساختار کیسه خواب‌ها به گونه‌ای است که بتواند فشار فنرمانندی را در طول
بدن و اعضای آن، با توجه به تنگی جا و ایمنی، در مدار زمین به وجود آورد.
کیسه از دو لایه پارچه‌ای تشکیل شده است که بین آن‌ها لایه‌ای مانند تیوپ
لاستیک که بتواند حالت فشار را به وجود آورد، قرار دارد. لایه‌ها به
اندازه‌ای است که فضانورد بتواند راحت به درون آن برود و یا از آن خارج
شود؛ ضمنا فشار واکنشی متناسب با تغییرات وضعیت بدن را به وجود می‌آورند.
فضانوردان می‌توانند با تنظیم فشارهای مختلف، بهترین حالت را انتخاب کنند و
با تنظیم میزان عبور جریان هوا وضعیت مناسبی برای پر و خالی شدن آن به دست
آورند. این کیسه خواب با همه ملحقات آن از قبیل پمپ‌ها، بندها و محفظه
مخصوص سر، وزنی برابر با دو کیلوگرم دارد.
کیسه خواب دارای یک بالش است که با هوا باد می‌شود، همچنین دارای یک
روکش مخصوص سر است که می‌تواند از رسیدن نور به چشم‌ها جلوگیری کند، در
نتیجه بهترین حالت مشابه خواب زمینی را بوجود می‌آورد.
چون در آنجا به دلیل بی‌وزنی «پایین» و «بالا» وجود ندارد، این کیسه‌ها
که به دیوار متصل هستند، می‌توانند به صورت افقی یا عمودی قرار گیرند.
برای راحت‌تر خوابیدن و جلوگیری از شناور شدن دست‌ها، فضانوردان موقع خواب
دست و پاها را نیز در داخل کیسه قرار می‌دهند.
"ووب اوکلز" فضانورد سازمان فضایی اروپا در خاطراتش از خوابیدن در فضا
آورده است: "بعد از پایان یک روز طولانی و پر کار، تصمیم به استراحت گرفتم.
در عین حال باید محل کار خود را برای جلوگیری از تداخل با نوبت بعدی، ترک
می‌کردم. کیسه خواب را برداشتم و در جستجوی محلی برای خواب بر آمدم. اتاقک
مخصوص ورود به بخش باربری، محل تاریک و نسبتاً ساکتی است. بند کردن کیسه
خواب کار ساده‌ای بود. بعد از باد کردن، آن را به دیوار جلویی بستم و سرم
را نزدیک دریچه بالایی قرار دادم و 6 ساعت به راحتی خوابیدم. کیسه بسیار
عالی بود و می‌توانستم به راحتی درون آن حرکت کنم. سرم را روی لوله لاستیکی
گذاشتم، درست مثل اینکه بالشی زیر سر گذاشته باشم."
البته باید خاطرنشان کرد که در روزهای اول سفر فضایی و اقامت در ایستگاه
مداری این نوع خوابیدن خیلی راحت نیست، اما فضانوردان بعد از چند روز عادت
می‌کنند. در مجتمع مداری "میر"، همچنین در ایستگاه فضایی بین‌المللی، هر
کیهان‌نورد، کیسه‌خواب مخصوص خود را دارد و در آن می‌خوابد. این کیسه
خواب‌ها به شکل عمودی قرار می‌گیرند و فضانورد به صورت ایستاده می‌خوابد؛
اما به دلیل نبودن جاذبه، تفاوتی با خواب افقی حس نمی‌شود. بین 8 تا 8.5
ساعت از شبانه‌روز به خواب اختصاص دارد و فضانوردان از این کیسه خواب‌ها
برای استراحت استفاده می‌کنند.
البته باید اشاره کرد که آنچه گفته شد، تنها مشکل برای خوابیدن نیست. در
داخل ایستگاه فضایی، ده‌ها دستگاه و رایانه و غیره کار می‌کنند که سر و
صدا دارند و فضانورد باید برای خوابیدن توانایی تمرکز داشته باشد.
از جمله دیگر مشکلات خواب در فضا بالاتر بودن میزان اکسیژن در ترکیب
هوای ایستگاه مداری است. در واقع درصد اکسیژن در فضای داخل ایستگاه بیش از
جو زمین است که این مسئله باعث گشادتر شدن رگ‌ها در سر می‌شوند و این
تغییر و تفاوت‌ها باعث بروز وضعیتی غیرعادی در انسان می‌شود.
سوالی که برای بسیاری پیش می‌آید، این است که آیا فضانوردان، در مدت
اقامت در ایستگاه‌های مدای خواب هم می‌بینند و آیا این خواب‌ها فضایی هستند
یا زمینی؟ "الکساندر سریبروف" کیهان‌نورد نامدار روس که در چند پرواز
طولانی شرکت داشته و در ایستگاه فضایی "سالیوت7" همچنین مجتمع مداری "میر"
بیش از یک سال فعالیت داشته در پاسخ این سوال گفت: "خواب‌های فضایی نه، هیچ
وقت فضا و زندگی در فضا را در خواب نمی‌دیدم. خواب‌های من درباره زمین
بود. باغچه کوچکی که در خارج از شهر داریم، خانه‌ام و همسر و فرزندم را در
خواب می‌دیدم".