شب یلدا زمان میان غروب آفتاب
۳۰ آذر ماه به عنوان آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب در اول ماه دی به عنوان
نخستین روز زمستان است که به باور ایرانیان باستان شب یلدا شب زایش خورشید
است و این در حالی است که این شب تنها حدود یک دقیقه با شب‌های قبل و بعد
خود فرق دارد.
اسدالله قمری‌نژاد، عضوکمیته نظارت و ارزیابی انجمن نجوم ایران در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا،
شب یلدا را طولانی‌ترین شب سال توصیف کرد و گفت: این شب نه تنها یک آیین
کهن، بلکه به لحاظ علمی و محاسبات نجومی دارای جایگاه ویژه‌ای است و نشان
از شناخت دقیق پیشینیان ما از حرکت سالانه خورشید در دستگاه مختصات زمین
مرکزی دارد.
وی در این باره توضیح داد: محور زمین 23.5 درجه نسبت به صفحه منظومه شمسی انحراف دارد و این مهم دلیل اصلی بوجود آمدن فصل‌ها است.
قمری‌نژاد ادامه داد: اگر محور زمین، دارای انحراف یا کج‌شدگی نبود،
همیشه خورشید به یک حالت به زمین می‌تابید و آب و هوای مناطق مختلف زمین
همواره ثابت می‌ماند؛ انحراف مداری زمین باعث شده که در طول گردش سالانه
خود به دور خورشید همواره چهارفصل را تجربه کنیم.
وی با بیان اینکه ساکنان زمین در دو نیمکره شمالی و جنوبی اثر این
انحراف محوری را در کم و زیاد شدن ارتفاع خورشید در آسمان و کوتاه یا بلند
شدن طول روز و شب خود مشاهده می‌کنند، یادآور شد: پیشینیان بر این باور
بودند که خورشید در یک مدار دایره‌ای شکل بر کره سماوی به نام دایرةالبروج
به دور زمین در حال گردش است و این مدار با استوای سماوی زاویه 23.5
درجه‌ای را می‌سازد.
عضو کمیته نظارت و ارزیابی انجمن نجوم ایران خاطرنشان کرد: این دو دایره
عظیمه در دو نقطه همدیگر را قطع می‌کنند و در دو نقطه نیز بیشترین فاصله
را از هم پیدا می‌کنند و نقاط مشترک به اعتدال بهاری و پاییزی و دو نقطه
جدایی به انقلاب تابستانی و زمستانی مشهور هستند.
وی با تاکید بر اینکه یلدا در واقع قرار گرفتن خورشید در نقطه انقلاب
زمستانی است، گفت: نیمکره شمالی در این زمان کوتاه‌ترین روز و بلندترین شب
را در طول یک سال به خود می‌بیند. در واقع یلدا زایش روشنایی است و پس از
این شب خورشید، آرام آرام در مدار خود به سمت اعتدال بهاری جابجا و ارتفاع
خورشید در آسمان بیشتر می‌شود، ضمن آنکه طول روز نیز افزایش خواهد یافت.
قمری‌نژاد با بیان اینکه پس از گذشت حدود 90 روز خورشید به نقطه اعتدال
بهاری می‌رسد، اضافه کرد: این مکان، مکانی از خورشید است که طول شبانه‌روز
برابر می‌شود و ابتدای سال خورشیدی است و ما از آن به "نوروز" یاد می‌کنیم.
به گفته وی، در این هنگام خورشید از محل دقیق شرق ما طلوع و پس از 12 ساعت در غرب، غروب می‌کند.
وضعیت خورشید در شب یلدا
یلدا؛ آیین ایرانی
مهندس مسعود عتیقی، مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا در
خصوص شب یلدا گفت: لحظه غروب خورشید در شامگاه پنج‌شنبه، 30 آذرماه جاری
در ساعت 16 و 45 دقیقه است و در بامداد روز جمعه، اول دی ماه خورشید در
ساعت 7 و 11 دقیقه طلوع خواهد کرد.
وی ادامه داد: از این رو طولانی‌ترین شب سال با مدت زمان 14 ساعت و 17 دقیقه در شب یلدا رقم می‌خورد.
عتیقی، یلدا را یک واژه سوریانی و به معنای تولد دانست که به زایش مهر
تابان اشاره دارد و افزود: آیین شب یلدا در باور ایرانیان باستان به
گونه‌ای است که با وجود طولانی بودن این شب، تاریکی در این شب شکست می‌خورد
و روشنایی پیروز و "مهر" زاده می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه بر این اساس ایرانیان شب یلدا را آغاز خلقت
می‌دانستند، اضافه کرد: در برخی منابع گفته شده است که آیین یلدا از حدود 7
تا 8 هزار سال در میان ایرانیان رواج داشته است.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران با بیان اینکه آیین شب یلدا از سال 1387
در فهرست آثار ملی ثبت شده است، خاطرنشان کرد: قرار است با همت مسوولان این
میراث ماندگار نیاکان پاک این سرزمین به ثبت جهانی نیز برسد.
درک جنبه‌های نجومی و علمی یلدا برای ایرانیان باستان
عتیقی با بیان اینکه ایرانیان از گذشته‌های دور از تفاوت و بلندای شب
یلدا نسبت به شب‌های قبل و بعد از آن آگاهی داشتند، اظهار کرد: این در حالی
است که شب یلدا تنها حدود یک دقیقه با شب‌های قبل و بعد خود فرق دارد.
وی ادامه داد: با آغاز زمستان در نیمکره شمالی زمین، ساکنان نیمکره
جنوبی کوتاه‌ترین شب و بلندترین روز را در این زمان تجربه خواهند کرد؛ ضمن
آنکه آغاز فصل تابستان در نیمکره جنوبی زمین است.
عتیقی اضافه کرد: این در شرایطی است که 12 روز قبل از این تاریخ (شب
یلدا) زودترین غروب خورشید رخ داده است و 12 روز بعد از یلدای ایرانی
دیرترین طلوع خورشید حادث می‌شود.
وی یادآور شد: ولی این نکته به این معنا نیست که یلدا بلندترین شب سال
نباشد؛ چرا که از کم کردن طول روز از 24 ساعت شبانه‌روز، طول شب به دست
می‌آید که در حقیقت فاصله میان غروب خورشید تا لحظه طلوع در بامداد روز بعد
است که در شب یلدا این زمان بیشترین زمان است.
انقلاب زمستانی و یلدایی که متولد می‌شود
عتیقی در خصوص ساعت رخ دادن انقلاب زمستانی توضیح داد: با پشت سر گذاشتن
اول مهر که برابری شب روز در کل کره زمین است، به مرور در نیمکره شمالی به
طول شب‌ها اضافه و از طول روزها کاسته می‌شود، به نحوی که در شب اول
زمستان طولانی‌ترین شب سال یا یلدای ایرانی حادث می‌شود.
وی ادامه داد: از دیدگاه ستاره‌شناسی این گونه می‌توان شرح داد که با
گردش ظاهری خورشید بر روی کره آسمان و رسیدن خورشید به نقطه انقلاب زمستانی
این اتفاق می‌افتد.
این محقق نجومی در این باره توضیح داد: دایره بزرگ "دایرةالبروج" و یا
مسیر حرکت ظاهری خورشید بر کره آسمان با استوای آسمانی که آن هم یک دایره
بزرگ محسوب می‌شود و از ادامه استوای زمین بر کره آسمان است، زاویه 23.5
درجه می‌سازد.
به گفته وی، به نقاط تقاطع این 2 نقطه (مسیر حرکت ظاهری خورشید و استوای
آسمانی) "اعتدالین" می‌گویند که یکی از آنها اعتدالین بهاری و دیگری
اعتدال پاییزی است.
عتیقی با تاکید بر اینکه در طرفین نقاط اعتدال، نقاط انقلابین قرار
دارد، خاطر نشان کرد: یکی از نقاط انقلابین انقلاب تابستانی و دیگری انقلاب
زمستانی است.
وی تاکید کرد: در انقلاب زمستانی خورشید از جنوبی‌ترین نقطه در افق شرق
طلوع کرده و در جنوبی‌ترین نقطه غرب آسمان غروب خواهد کرد. بنابراین کمان
کوتاهی را در آسمان طی کرده و طول روز کوتاه خواهد شد.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران اظهار کرد: بر همین اساس در ساعت 19 و 59
دقیقه روز پنج‌شنبه، 30 آذر ماه "مهر" تابان به نقطه انقلاب زمستانی
می‌رسد و زمستان در نیمکره شمالی آغاز می‌شود.
یادآوری آیین‌های باستانی در آغاز زمستان
عتیقی با تاکید بر اینکه یلدا و مناسبت‌های این چنینی صرفا بهانه‌ای هستند برای یادآوری آیین‌های کهن کشور، گفت: از
این طریق ضمن یادآوری هم‌نشینی، همدلی و شاد بودن به هر بهانه، به ما تذکر
می‌دهد "تنهایی" که حتی در جهان غرب دیگر الگوی رایجی نیست، در میان مردم و
به‌ویژه جوانان کشور شایع است؛ اما مردم از روزگاران گذشته تاکنون در شب
چله گرد هم می‌آمدند و ایرانیان با شب زنده‌داری، شاهنامه‌خوانی،
کتاب‌خوانی و دیدار بزرگترهای خانواده، قصه‌خوانی و بیان تجربیات بزرگترها
به کوچکترها، این شب را سپری می‌کردند.
وی با بیان اینکه در این شب بزرگترها داستان‌های تلخ و شیرین تجربیات
خود را برای کوچکترها نقل می‌کردند، خاطرنشان کرد: ولی امروزه حتی در
شب‌نشینی مناسبت بزرگی چون یلدا، تلفن همراه، تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی
این سنت دیرینه و فلسفه وجودی آن را نه تنها اعتلا بخشیده، بلکه کم‌رنگ
کرده‌اند.
عتیقی با ابراز تاسف از اینکه امروزه بسیاری از آیین‌های ایرانی
از جمله "یلدا" کم محتوا و چه بسا بی‌محتوا شده است، یادآور شد: برای
ایجاد ارتباط فرهنگی با جوانان و نوجوانان بهتر است از مناسبت‌های این
چنینی برای ترویج فرهنگ همراهی و هم‌کلامی چهره به چهره کمک گرفت و در این
مسیر رسانه‌ها می‌توانند نقش موثری ایفا کنند.