دانشمندان بزرگی در ایران چشم
به جهان گشوده‌اند و اسم و رسمی جهانی به دلیل نبوغ خود بدست آورده‌اند؛
یکی از دانشمندان بزرگ ایران که امروزه در سراسر جهان وی را می‌شناسند،
ابوریحان بیرونی است که به دلیل نبوغ بی‌بدیل در اخترشناسی و ریاضیات
شناخته می‌شود.
به گزارش ایسنا، ابوریحان
محمد بن‌احمد بیرونی دانشمند بزرگ و ریاضیدان، ستاره‌شناس، تقویم‌شناس،
انسان‌شناس، هندشناس و تاریخ‌نگار ایرانی سده چهارم و پنجم هجری است. وی در
تاریخ 362 ه.ق در حوالی خوارزم متولد شده و از این جهت به بیرونی یعنی
خارج از خوارزم معروف شده است. وی در سال 440 ه.ق در غزنه بدرود حیات گفت.
بیرونی در نوجوانی نـزد دانشمند معـروف به ابونصر عـراق (از خاندان آل
عراق) به تحـصیل مثـلثات کروی و دانش ریاضی پـرداخت و با حـمایت مالی هـمین
فرد بود که توانست نزد استادان مخـتـلف به فراگـیری عـلوم و دانش‌های
زمانه خود هـمچـون طب و فـلسفه بپـردازد.
وی، در جـوانی به دربار سلسله خوارزمشاهـیان که اهـل عـلم و ادب و حامی و
مشوق دانشمندان و ادیـبان بودند، پـیوست. پس از انـقراض دوران زمامداری
این سلسله به ری رفت و در مباحثات ریاضی با دانشمندان آن دیار شرکت کرد.
ابوریحان سپس به جرجان (گـرگـان) و به دربار قابوس بن وشمگـیر، پادشاه
آل زیار رفـت و به پاس حمایت قاموس، کـتاب مشهـور خود به نام "
آثارالباقـیه" را به نام وی تالیف کرد. در هـمین دوره بود که به اکـتـشاف
نجـومی و رصد ستارگـان پرداخت و طول و عرض جـغـرافـیایی جرجان را محاسبه
کرد.
بـیرونی در اوایل سال 394 از جرجان به خوارزم رفـت و مدتی با ابوعلی
سـینا و سایر دانشمندان دربار عـلی بن مامون خوارزمشاه به بحث علمی
پـرداخت.
با حمله غـزنویان و به پایان آمدن دوران خوارزمشاهـیان، ابوریحان با
سپاهـیان سلطان محـمود غـزنوی از خوارزم به غـزنـین رفت و تا سال درگـذشت
خود مقـیم این شهـر بود. به عـبارت دیگر ابوریحان 32 سال از عـمر پربار
خویش را در دربار سلطان محـمود، سلطان مسعـود و سلطان مودود گـذراند.
شهـرت عالمگـیر ابوریحان در مدت اقامتـش در هـند در معـیت غـزنویان باعث
شد عـلیرغـم آن که هـندیان سپاهـیان غـزنوی را دشمن خود می‌پـنداشـتـند،
مقام و مرتـبه‌اش را گـرامی دارند. ابوریحان در این مدت زبان سانسکریت و
عـلوم و دانش هـندیان را فرا گـرفت و برآیـند پژوهـش‌های خود را در کتابی
به نام "کـتاب الهـند" به تالیف درآورد که منـبعـی موثـق برای شناخت مکاتب و
عـقاید هـندیان است. وی هـمچـنین کـتابی درباره نجـوم و ریاضیات از
سانسکریت به فارسی برگـرداند که عـنوان آن "زیج سند هـند" است.
بیرونی حدودا 146 اثر از خود بر جای گذاشته است که هر کدام مجموعا شامل 13000 صفحه است.
از جمله آثار وی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تحقیق ماللهند: موضوع این کتاب مذهب و عادات و رسوم هندوان و نیز گزارشی از سفر به هند است.
قانون مسعودی: کتابی است در نجوم و تقویم شامل یازده بخش. در این کتاب
بخش‌هایی مربوط به مثلثات کروی و نیز زمین و ابعاد آن و خورشید و ماه و
سیارات موجود است.
التفهیم لاوایل صناعة‌التنجیم: این کتاب نیز در نجوم و به فارسی نوشته شده
است و برای مدت چند قرن متن کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم بوده
است.
الجماهر فی معرفة‌الجواهر: بیرونی این کتاب را به نام ابوالفتح مودود بن
مسعود تألیف کرد و موضوع کتاب معرفی مواد معدنی و مخصوصاً جواهرات مختلف
است. ابوریحان در این کتاب فلزات را بررسی کرده و نوشته است. وی در این
کتاب به شرح فلزها و جواهرهای قاره‌های آسیا، اروپا و آفریقا می‌پردازد و
ویژگی‌های فیزیکی مانند بو، رنگ، نرمی و زبری حدود ۳۰۰ نوع کانی و مواد
دیگر را شرح می‌دهد و نظریه‌ها و گفتارهای دانشمندان یونانی و اسلامی را
درباره آنها بیان می‌کند.
الصیدنة فی‌الطب: این کتاب درباره داروهای گیاهی و خواص و طرز تهیه آنها نوشته شده است.
آثار الباقیه عن‌القرون الخالیه: ابوریحان در این کتاب مبدأ تاریخ‌ها و
گاه‌شماری اقوام مختلف را مورد بحث و بررسی قرار داده است. این کتاب را
می‌توان نوعی تاریخ ادیان دانست.
استیعاب الوجوه‌الممکنة فی صنعة‌الاصطرلاب: در باب ارائه روش‌های مختلف ساخت انواع اسطرلاب است.
آثارالباقیه (الآثار الباقیه من القرون الخالیه): در این کتاب بیرونی
درباره مزایای مبداهای مختلف تقویم بحث می‌کند طلوع یا غروب (که بر مبنای
افق هستند) و دستگاه‌هایی را که از هر یک استفاده می‌کنند نام می‌برد.
همچنین انواع مختلف سال را تعریف می‌کند و همچنین به تعریف تاریخ‌های مختلف
و بحث در آنها می‌پردازد.
قرةالزیجات: کتاب مرجعی که مخاطب با کمک آن می‌توانست همه مسائل نجومی زمان
خود را حل کند و در آن تاکید بیشتر بر محاسبات علمی است تا مباحثات نظری.
مباحث این کتاب شامل قواعد تقویم نگاری، طول روز، تعیین «خداوندگار» احکامی
سال و ماه روز و ساعت؛ مکان متوسط و مکان واقعی خورشید و ماه و سیارات،
ساعت روز، عرض جغرافیایی محل، خسوف و کسوف و شرایط رؤیت برای ماه و سیارات
است.
ممرها (تمهید المستقر اتحقیقمعنی الممر): این کتاب به توصیف پدیده‌های
احکامی مختلفی که لفظ ممر (گذر یا عبور) بر آنها اطلاق می‌شد، اختصاص دارد.
وقتی می‌گوییم سیاره ای از سیاره دیگر عبور می‌کند، منظور این است که از
لحاظ طول سماوی یا عرض سماوی یا فاصله نسبی تا زمین از آن می‌گذرد.
الجماهر (الجماهر فی معرفه الجواهر)، سدس (حکایةالاله المسماه السدس
الفخر)، تحدید (تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن)، چگالی‌ها
(مقاله فی‌النسب التی بین الفلزات و الجواهر فی‌الحیم)، سایه‌ها (افراد
المقال فی امر الظلال)، وترها (استخراج الاوتار فی‌الدائرة)، پاتنجلی
و ماللهند از دیگر آثار وی محسوب می‌شوند.
بیرونی را بزرگ‌ترین دانشمند مسلمان و یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان همه
اعصار می‌دانند. دانشنامه علوم چاپ مسکو، ابوریحان را دانشمند همه قرون و
اعصار خوانده است. در بسیاری از کشورها نام بیرونی را بر دانشگاه‌ها،
دانشکده‌ها و تالار کتابخانه‌ها نهاده و لقب «استاد جاوید» به او داده‌اند.
مجسمه ابوریحان بیرونی در دفتر سازمان ملل متحد در وین
جمهوری اسلامی ایران نیز در راستای تکریم ابوریحان، اقدامات زیادی را
انجام داده است که از جمله آنها می‌توان به نام‌گذاری 13 شهریور به عنوان
روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی اشاره کرد.
همچنین دولت وقت در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز
ساختمان-مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی که ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات
هخامنشی و اسلامی در آن دیده می‌شود را به دفتر سازمان ملل متحد در وین
هدیه داد که در محوطه آن در سمت راست ورودی اصلی قرار داده شده است. در
این چهارتاقی مجسمه‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی،
زکریای رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.
مجسمه ابوریحان بیرونی، تهران، پارک لاله
رصدخانه ابوریحان بیرونی نیز که در شهر شیراز و متعلق به دانشگاه شیراز
است، توسط دکتر یوسف ثبوتی و با همکاری دکتر فرانسیس گانین در سال 1356
راه‌اندازی و تأسیس شده است. این رصدخانه دارای تلسکوپ انعکاسی به قطر ۵۱
سانتی‌متر و همچنین مجهز به دستگاه نورسنج و کامپیوتر است.