پوریا ناظمی
تابستان فصل آتش‌بازی در شهرهای مختلف است و در نیمه تابستان یکی از شناخته‌شده‌ترین آتش‌بازی‌های آسمان به اوج خود می‌رسد. بارش شهابی برساوشی یکی از جذاب‌ترین شهاب باران‌های سالانه است و اکنون زمان به اوج رسیدن آن فرارسیده است.
برای کسانی که به دنیای شگفت‌انگیز آسمان شب علاقه دارند نام بارش شهابی برساوشی نام آشنایی است. بارش برساوشی یکی از معروف‌ترین و درعین‌حال پرتعدادترین بارش‌های شهابی سالانه است که در دهه آخر مردادماه به اوج خود می‌رسد. در شرایط به دور از آلودگی نوری و در زیر آسمانی تاریک و البته در ساعات اوج، رصدگران معمولاً بین ۶۰ تا ۱۰۰ شهاب در ساعت را مشاهده کنند؛ اما امسال ممکن است ما کمی خوش‌شانس‌تر از سال‌های قبل باشیم. برخی از پیش‌بینی‌ها اشاره می‌کنند که در بارش امسال ممکن است شاهد رگباری شهابی باشیم.
بارش شهابی چیست؟
فضایی که زمین در حال گردش به دور خورشید درون آن است چندان هم که فکر می‌کنید خالی نیست. در فراتر از جو زمین و در فضای میان‌سیاره‌ای خرده ذراتی با منشأ مختلف وجود دارند. برخی از این ذرات فوق‌العاده کوچک و میکروسکوپی هستند، برخی دیگر اندازه‌ای در حدود یک کلوخ کوچک دارند و برخی دیگر صخره‌هایی غول‌آسا هستند که بیشتر به نام سیارک‌ها یا هسته‌های دنباله‌داری معروف‌اند.
این ذرات گاه گداری با جو زمین برخورد می‌کنند و در آن می‌سوزند. اگر این اتفاق در آسمان شبانگاهی رخ دهد سوختن آن‌ها در جو زمین، مانند ردی از نور درخشان دیده می‌شود که به نام شهاب آن را می‌شناسیم.
شهاب‌ها هرروز و در همه‌جا به جو زمین برخورد می‌کنند. بسیاری از آن‌ها در جو به‌طور کامل می‌سوزند و برخی که بزرگ‌تر و چگال تر هستند ممکن است دوام بیشتری آورده و بخشی از آن به سطح زمین برسد.
در یک‌شب عادی به‌دوراز آلودگی نوری و در زیر آسمانی تیره شاید بتوانید در هر ساعت ۲ تا ۸ شهاب سرگردان را در آسمان رصد کنید. این‌ها شهاب‌هایی هستند که منشأ آن‌ها ذرات پراکنده در صفحه منظومه شمسی است؛ اما گاه‌گداری زمین از منطقه‌ای از صفحه منظومه شمسی عبور می‌کند که تجمعی از این ذرات اولیه وجود دارد. توده‌هایی از ذرات سنگ‌ریزه و یخ و غبار که وقتی زمین در مدار خود به دور خورشید به آن‌ها می‌رسد یک‌باره با جو زمین برخورد می‌کنند. بدین ترتیب به‌جای عدد ۲ تا ۸ ممکن است در هنگام اوج چنین برخوردی شما بتوانید تا چند صد شهاب را در هر ساعت رصد کنید.
توده‌های متعددی از چنین ذراتی در اطراف مدار زمین وجود دارند. منشأ عمده آن‌ها دنباله‌دارهایی هستند که به دور خورشید در حال گردش هستند. حتماً تاکنون یا دنباله‌داری را در آسمان دیده‌اید و یا حداقل تصویری یا فیلمی از یک دنباله‌دار باشکوه در آسمان مشاهده کرده‌اید. دنباله‌دارها همان‌طور که از اسمشان هم مشخص است به‌واسطه دنباله و گیسوی درخشان و افشانی که دارند معروف هستند. این توده عظیم درخشان که به دنبال هسته دنباله‌دار در آسمان می‌بینیم، درواقع ذرات کوچکی از یخ و غبار هسته دنباله‌دار هستند که وقتی هسته، به خورشید نزدیک شده است از آن جداشده و در پشت سر هسته شکل‌گرفته‌اند. این ذرات یخ و غبار نور خورشید را که به آن‌ها می‌تابد بازتاب می‌دهند و دنباله خیره‌کننده دنباله‌دار را به وجود می‌آورند.
برخلاف آنچه در نگاه اول به نظر می‌رسد این گیسو و دنباله ایجادشده در پشت دنباله‌دار به همراه هسته حرکت نمی‌کند؛ مانند هواپیمایی که وقتی در ارتفاع مشخص پرواز می‌کند ستونی از دود در پشت خود ایجاد می‌کند این ذرات ایجادشده به دنبال هسته در جای خود باقی می‌مانند و به دلیل پراکنده شدن به‌اندازه ذراتی که به‌تازگی از هسته خارج‌شده‌اند نور خورشید را بازتاب نمی‌دهند. بدین ترتیب در مسیری که هسته دنباله‌دار در نزدیکی خورشید طی کرده و فعال بوده توده از ذرات ایجاد می‌شود که حتی وقتی دنباله‌دار به دوردست‌های منظومه شمسی بازگشت کماکان مانند رودخانه‌ای در اطراف خورشید قرار می‌گیرند.
گاه‌گداری و در مورد برخی از دنباله‌دارها این توده با مسیر زمین به دور خورشید برخورد دارد و آن را قطع می‌کند و زمانی که موقع چنان برخوردی می‌رسد زمین با ذرات به‌جای مانده از هسته دنباله‌دار برخورد کرده و مردم روی زمین شاهد بروز یک بارش شهابی هستند.
توده‌های ناهمگن
عمده بارش‌های شهابی حاصل مواجهه ما با توده چنین دنباله‌دارها (هسته مرده یک دنباله‌دار که به یک سیارک بدل شده است) هستند و معروف‌ترین آن‌ها که به‌طور سالانه تکرار می‌شوند حاصل گذر دنباله‌دارهایی تناوبی هستند. چگالی توده‌های ذرات همیشه یکسان نیست. هر بار که زمین از میان آن عبور می‌کند بخشی از مواد تشکیل‌دهنده این توده با زمین برخورد می‌کند و چگالی آن کم می‌شود اما حجم بالای مواد تشکیل دهند و همین‌طور جابجایی ذرات تشکیل‌دهنده در فضا باعث می‌شود تا توده شکل‌گرفته به دنبال این دنباله‌دارها تا مدت‌های طولانی منشأ بارش‌های شهابی باشند و آن‌قدر دوام می‌آورند که تا گذر بعدی دنباله‌دار بار دیگر غنی شوند؛ اما خود این توده‌ها هم یکسان و یکدست نیستند. نه‌تنها وضعیت هسته دنباله‌دار که وضعیت رانشی سایر سیاره‌ها و به‌طور خاص مشتری و همین‌طور واکنش جریان‌های ذرات درون این توده‌ها بر یکدیگر باعث می‌شوند که درون هر توده رشته‌ها یا توده‌های کوچک‌تر و موضعی تشکیل شود. به عبارتی هرسال الزاماً وقتی با توده یک بارش برخورد می‌کنیم الزاماً با چگالی یکسانی مواجه نیستیم این امکان وجود دارد با بخشی چگال تر مواجه شویم و یک‌باره تعداد شهاب‌ها افزایش یابد. ممکن است با بخشی دست‌نخورده از توده مواجه شویم که نسبت ذرات بزرگ‌تر آن بیشتر است و درنتیجه شاهد بروز تعداد بالایی آذرگوی (شهاب‌های درخشان‌تر) شویم.
اگرچه بارش‌های شهابی میانه چندان خوبی با پیش‌بینی ندارند اما برخی از شبیه‌سازی‌های رایانه‌ای نشان از آن دارد که امسال ممکن است توده تشکیل‌دهنده بارش شهابی برساوشی ما را شگفت‌زده کند.
بارش شهابی برساوشی زمانی رخ می‌دهد که زمین از میان ذرات به‌جای مانده از دنباله‌دار سویفت تاتل عبور می‌کند این دنباله‌دار هر ۱۳۳ سال یک‌بار خورشید را دور می‌زند و آخرین با در سال ۱۹۹۲ به ملاقات خورشید آمد و پیش‌بینی می‌شود بار دیگر که در سال ۲۱۲۶ به دیدار خورشید می‌آید قدر آن (میزان درخشش ظاهری) به عدد نزدیک به ۰ برسد؛ یعنی چیزی در حدود نورانیت ستاره سماک رامح.
نکته جالب درباره این دنباله‌دار این است که گاهی زمانی که به حضیض خود می‌رسد از فاصله نزدیکی از زمین عبور می‌کند برخی از پیش‌بینی‌ها که البته به دلیل ماهیت دینامیک و متغیر مدارهای دنباله‌دارها خطای بالایی نیز دارند نشان می‌دهند که در گذر سال ۴۴۷۹ میلادی (سال را درست خوانده‌اید درباره چیزی حدود ۲۴۴۰ سال دیگر حرف می‌زنیم) ممکن است این دنباله‌دار از فاصله یا در حدود ۲ صدم تا ۵ صدم فاصله میان زمین و خورشید (واحد نجومی) از کنار زمین عبور کند و حتی احتمال یک ده‌هزارم درصد وجود دارد که برخوردی میان این دو اتفاق بیفتد. حتی اگر این برخورد رخ ندهد شاید این گذر یکی از نزدیک‌ترین گذرهای جسمی به این ابعاد با چنین سرعتی (حدود ۶۰ کیلومتر بر ثانیه) از نزدیک زمین باشد.
اما از آینده دور به آخر این هفته برگردیم. شبیه‌سازی‌های رایانه‌ای و تحلیل آن‌ها این حدس را مطرح کرده‌اند که امسال این احتمال وجود دارد که ما با رشته‌ای از این توده برخورد کنیم که باعث یک بارش بسیار غنی شود. تحلیل‌های مختلف پیش‌بینی می‌کنند ممکن است سرعت ساعتی سمت الراسی(ZHR) این بارش (تعداد شهاب‌هایی که در شرایط ایدئال ممکن است یک ناظر در طول یک ساعت ببیند) به ۱۵۰ تا ۲۰۰ شهاب برسد. اگر این اتفاق بیفتد یک رگبار کم‌نظیر را شاهد خواهیم بود که می‌تواند اوج آتش‌بازی تابستانی در چند سال اخیر به شمار برود.
البته درباره بارش‌های شهابی هیچ‌چیز با قطعیت قابل پیش‌بینی نیست. ممکن است این اوج اتفاق نیفتد اما درهرحال فراموش نکنید بارش شهابی برساوشی یکی از بهترین بارش‌های شهابی سالانه است که به دلیل وقوع در شب‌های تابستانی برای رصدگران فرصت بی‌نظیری را به وجود می‌آورد. ضمن اینکه امسال ماه هم در شرایط خوبی قرار دارد و تا نیمه‌شب غروب می‌کند. پس آخر هفته این هفته را از دست ندهید.
نقشه از Sky & Telescope
چگونه رصد کنیم؟
بارش‌های شهابی نام خود را از صورت‌های فلکی می‌گیرند که کانون بارش در آن قرار دارد. اگر از فضا به بارش‌های شهابی نگاه کنید می‌بینید که درواقع وقتی این ذرات با جو زمین برخورد می‌کنند به‌طور موازی باهم وارد جو شده و در آن می‌سوزند؛ اما از دید ناظری که روی زمین قرار دارد و به دلیل اثر پرسپکتیو به نظر می‌آید اگر همه این شهاب‌ها را در جهت معکوس حرکتشان امتداد دهیم همگی از یک نقطه مشخص از آسمان منشأ گرفته‌اند. این نقطه را کانون بارش می‌نامند و بسته به اینکه در چه صورت فلکی باشد بارش را به نام آن نام‌گذاری می‌کنند. کانون بارش برساوشی در صورت فلکی برساوش قرار دارد. در این شب‌ها حدود ساعت ۲۲ این صورت فلکی از شرق طلوع می‌کند و تمام طول شب در آسمان است. حدود دو ساعت پس از طلوع این صورت فلکی ماه در سوی دیگر آسمان غروب می‌کند و عرصه را برای آتش‌بازی برساوشی خالی می‌کند؛ بنابراین اگر جایی تاریک و به‌دوراز نور شهر را پیدا کردید و آب‌وهوا هم یاری کرد و آسمان ابری نبود، بهترین فرصت را برای رصد این بارش دارید.
اگر قصد تماشای راحت و لذت‌بخش این بارش را دارید به تنها ابزاری که نیاز دارید آسمانی تاریک و دارای آلودگی نوری اندک (طبیعتاً هرچقدر آلودگی نوری بیشتر باشد تعداد شهاب‌های کمتری خواهید دید) و یک زیرانداز است.
پنج‌شنبه و جمعه این هفته (۲۱ و ۲۲ مردادماه) این بارش به اوج خود خواهد رسید. برنامه خود را برای این شب‌های خالی کنید، زیراندازی بردارید و به منطقه‌ای تاریک بروید. زیرانداز را روی زمین بیندازید و نگاه خود را متوجه بخشی از آسمان کنید که حدود ۳۰ تا ۴۵ درجه از نقطه کانون بارش فاصله دارد. اگرچه شهاب‌های برساوشی را می‌توانید در همه مناطق آسمان ببینید اما شانستان در این منطقه بیشتر است (شهاب‌هایی که در فاصله نزدیک‌تر کانون ظهور می‌کنند به دلیل زاویه‌های که با چشمان شما می‌سازند طول کمتری دارند)
اگر به چنین رصدی می‌روید حتماً یکدست لباس گرم هم همراه بردارید که اگر شب ناگهان هوا سرد شد رصدتان به هم نخورد همین‌طور حتماً مایعاتی با خود همراه داشته باشید و در طول شب با نوشیدن آن جلوی از دست دادن آب بدن را بگیرید.
کسانی که تجربه بیشتری در رصدهای بارش‌های شهابی دارند می‌توانند رصدهای دقیق‌تر و ثبت‌های علمی را انجام دهند. رصد و گزارش‌نویسی از بارش‌های شهابی یک یاز فعالیت‌های رایج و محبوب رصدگران آماتور است. ضمن اینکه این بارش فرصتی بی‌نظیر برای عکاسانی است که قصد دارند مناظر آسمان شب را در کنار زیبایی‌های زمینی ثبت کنند.
اما اگر در بدترین شرایط با هوای ابری مواجه شدید و یا به هر دلیلی نتوانستید از شهر خارج شوید وب‌سایت‌های مختلف ازجمله تلویزیون اینترنتی ناسا این بارش را به‌صورت اینترنتی پخش مستقیم خواهد کرد. اگرچه واقعاً تماشای این بارش به‌صورت آنلاین به‌هیچ‌وجه حتی نزدیک به تجربه رصد آن در زیر آسمان شب نیست.
بارش شهابی برساوشی این هفته را از دست ندهید و فراموش نکنید همزمان با شما تعداد بسیار زیادی از مشتاقان آسمان در سراسر جهان همزمان چشم به آسمان شب دوخته‌اند تا یکی از باشکوه‌ترین رویدادهای آسمان شب را رصد کنند.