احسان سنایی
بالغ بر هشت ماه پیش، جستجوهای چندده‌ساله سیاره‌شناسان در مریخ، با اعلام شواهد قطعی جریان فعلی شورابه‌های فصلی در مناطقی از این سیاره عاقبت به ثمر نشست. اما فرض وجود جریانات و چرخه‌های گسترده آّب در گذشته‌های دور سیاره سرخ، مدت‌هاست که مطرح بوده و شواهد متنوّع دال بر آن هم مدام فربه‌تر می‌شود. با این وجود، دقیقاً مشخّص نیست که چنین گذشته‌ای تا کجا به وضعیت امروز زمین شباهت داشته است، و تا کجا می‌توان ابعاد عوارض فرضی آب‌پوشیده در گذشته مریخ را وسعت داد. در حد چند برکه؟ دریاچه؟ دریا؟ یا اقیانوسی وسیع؟
یک «اقیانوس» باستانی، بعضاً از گزینه‌های سیاره‌شناسان برای توضیح سطح نسبتاً پَست نیمکره شمالی این سیاره است؛ اما فقدان شواهدی که دلالت بر موقعیت خطوط ساحلی این اقیانوس عظیم داشته باشد، هنوز آن را به یک گزینه پررنگ بدل نکرده است.
حال، گروهی از سیاره‌شناسان، دم از فرضیه‌ای جسورانه‌تر زده‌اند، که چه بسا جای خالی خطوط ساحلی آن اقیانوس فرضی را هم پُر کند: شاید برخوردهای بزرگ شهابسنگی، به درگرفتن سونامی‌های چنان سهمگینی منجر شده باشند که خطوط ساحلی آن اقیانوس باستانی را هم‌اینک در شبکه‌ای از الگوهای پیچیده آب‌کَندی پنهان کرده‌اند.
مبنای این فرضیه، مطالعاتی است که تیم نامبرده، به سرپرستی الکسیس رودریگز از «مؤسسه علوم سیاره‌ای» در شهر توسان آریزونا، بر آرشیو نقشه‌های توپوگرافیک ماهواره «نقشه‌بردار سراسر مریخ» (MGS)، نقشه‌های گرماسنجی ماهواره «اودیسه مریخ»، و عکس‌های فوق‌دقیق «مدارگرد تجسّسی مریخ» (MRO) از همان نواحی، صورت داده‌اند. و طیف شواهد تجربی این فرضیه هم شامل شبکه‌ای از آبراه‌های احتمالاً به‌جامانده از عقب‌نشینی امواج سونامی، دشت‌هایی پوشیده از قلوه‌سنگ‌های چندده‌متری، و دهانه‌های برخوردی‌ای است که گویا روزگاری از آبِ هم‌اینک تبخیرشده دریا پر شده بوده‌اند.
سناریوی پیشنهادی این سیاره‌شناسان مشخّصاً دو سونامی را به فاصله چند میلیون سال، و با قدمتی در حدود ۳.۴ میلیارد سال پیش، دربرمی‌گیرد. این دو سونامی، محصول برخوردهای شهابسنگی‌ای فرض شده‌اند که می‌توانسته‌اند دهانه‌هایی در حد و ابعاد ۳۰ کیلومتر را در قعر آن اقیانوس باستانی، و امواجی به ارتفاع حداکثر ۱۲۰ متر را پدید آورند؛ امواجی که قلوه‌سنگ‌های غول‌آسا را کیلومترها به داخل خشکی کشانده‌اند، و حوزه آبرفتی‌ای به مساحت تقریبی ۵۷۰ هزار کیلومتر مربع بر جا نهاده‌اند.
البته این آمار تقریبی، فقط شرایط سونامی مفروض اول (یا کهن‌تر) را توصیف می‌کنند. این در حالیست که در وضعیت متفاوت اقلیم مریخ به هنگام وقوع سونامی مفروض دوم، این پدیده عوارض متفاوتی را – شامل دشت‌های یخ‌پوشیده – به جا نهاده است.
این فرضیه، اگرچه با تفسیر فعلی از شواهد موجود همخوانی دارد، اما در بدو امر، وجود یک اقیانوس باستانی را مسلّم می‌گیرد. این در حالیست که جو مریخ در حدود ۳.۴ میلیارد سال پیش، احتمالاً بیش از آن مقداری که قادر به تضمین بقای چنین اقیانوسی باشد دچار فرسایش شده بوده؛ و با این حساب، علی‌رغم قوّت شواهدی که می‌توانند حاکی از وجود این اقیانوس در حدود ۳.۸ میلیارد سال پیش مریخ باشند،
احتمال آن‌که این اقیانوس حدود نیم‌میلیارد سال دوام آورده باشد و کماکان بتواند سونامی‌های مفروض را پدید آورد، چندان زیاد نیست.
از طرفی، سیاره‌شناسان حامی فرض وقوع سونامی، معتقدند که چنانچه ناخالصی آب اقیانوس مفروض به حد کافی زیاد بوده باشد (و فراوانی حال حاضر کانی‌های محتوی پرکلرات‌ها در سراسر مریخ می‌تواند این گمانه را تا حدّی تقویت کند)، آن اقیانوس هم می‌توانسته تا مدّتی در برودت ناشی از فرسایش جو سیاره، دوام بیاورد. (اگرچه وقوع سونامی، حتی در یک اقیانوس منجمد هم منتفی نخواهد بود.) اما هیچ شاهدی بهتر از بقایای یک «خط ساحلی» نمی‌تواند حاکی از وجود این اقیانوس باشد؛ بقایای احتمالی‌ای که هنوز هیچ نشانی از آن‌ها آشکار نشده است. و تیم رودریگز نیز مدّعی است که فرضیه سونامی دقیقاً پاسخ قانع‌کننده‌ای را به این فقدان شواهد عرضه می‌کند؛ چراکه به سادگی توضیح می‌دهد که آن خطوط ساحلی احتمالی، تحت تأثیر آثار سونامی، دچار فرسایش شده‌اند.
اما واقعیت اینجاست که حتی در زمین هم جانمایی پهنه‌های آبرفتی به‌جامانده از سونامی‌ها کار فوق‌العاده دشواری است. شواهد مربوط به سونامی‌های اخیر سالیان ۲۰۰۴ و ۲۰۱۱ در سواحل اندونزی و ژاپن هم‌اینک عملاً در حال از بین رفتن‌اند. در عین حال هم باید اذعان داشت که محیط مریخ تاریخچه زمین‌شناختی خود را بهتر از زمین، که مداوماً در معرض تغییرات کوتاه‌مدت اقلیمی و بلندمدت تکتونیکی است، حفظ می‌کند.
در مجموع، فرض جدید سونامی، برخی سؤالات قدیمی را پاسخ می‌گوید و برخی سؤالات جدید را هم پیش می‌کشد. اما شواهد موجود، همان‌قدر که از این فرض جذاب پشتیبانی می‌کنند، بر صحّت نقدهای وارده بر این فرض هم دلالت دارند. به نظر می‌رسد که تنها راه کسب اطمینان از این موضوع در آینده، مکان‌یابی و معرّفی رسوبات اقیانوسی‌ای باشد که احتمالاً از اثر بروز سونامی، نقل مکان قابل توجّهی داشته‌اند.
منبع https://www.radiozamane.com/