امسال علاقه‌مندان ستاره‌شناسی در سراسر جهان، روز شنبه ۲۵ اردیبهشت‌ماه را به برگزاری مراسم جهانی روز نجوم خواهند پرداخت. به دلیل اینکه در تعریف این برنامه به‌طور مشخص قیدشده است که این برنامه در تعطیلات آخر هفته باید برگزار شود تا تعداد بیشتری از مردم بتوانند از آن استفاده کنند و بنا بر سابقه سنت برگزاری این روز در ایران که اکنون نیمه دومین دهه خود را نیز سپری می‌کند، روز جمعه ۲۴ اردیبهشت روز نجوم جشن گرفته خواهد شد.
روز نجوم یکی از بی‌نظیرترین فرصت‌ها برای ترویج علم به‌طور عام و نجوم به‌طور خاص است. ستاره‌شناسی یا نجوم به دلایلی مختلفی دروازه مهمی برای علاقه‌مند کردن مردم به دنیای علم به شمار می‌رود. نه‌تنها این رشته علمی سابقه‌ای طولانی و درهم‌تنیده با آیین‌ها، باورها، ادبیات و فرهنگ مردم در نقاط مختلف جهان دارد که ابزار اصلی آن یعنی آسمان شب، در اختیار همگان قرار دارد.
کافی است شبی صاف به آسمان نگاه کنید. حتی در دل آلوده‌ترین نقاط جهان از منظر آلودگی نوری باز هم می‌توانید شاهد شگفتی‌های فراوانی باشید که همیشه همراه شما بوده‌اند. کافی است اندکی از آلاینده‌های نوری دور شوید تا چشم‌انداز آسمان برای شما تبدیل به منظره‌ای خیره‌کننده شود.
شاید کمتر احساسی مشابه با نخستین باری باشد که شخصی از پشت چشمی یک تلسکوپ کوچک به حفره‌های ماه، اقمار مشتری یا حلقه‌های زحل می‌نگرد. همین نگاه کوتاه کافی است تا کنجکاوی خفته در بسیاری از ما را بیدار کند و سیلی از سؤال‌ها را به ذهن‌ها بیاورد. سؤال‌هایی که هر یک می‌تواند دروازه علاقه‌مند شدن به حوزه‌ای متفاوت از علم و فناوری باشد.
به همین دلیل هم هست که در بین روزهایی که برای ترویج علوم مختلف مشخص‌شده روز نجوم شاید یکی از پرشورترین مراسم را به خود اختصاص داده است.
در ایران به دلیل اوج گرفتن فعالیت‌های نجوم غیرحرفه‌ای در دهه گذشته، ما سابقه و تجربه‌ای گران‌بها در این زمینه به دست آورده‌ایم چندین بار برنامه‌های ترویجی نجوم در ایران و به‌طور خاص روز نجوم مورد تشویق و تقدیر مجامع بین‌المللی قرارگرفته‌اند و جامعه نجوم آماتوری ایران را به یکی از جوامع فعال و مهم در این زمینه تبدیل کرده است.
اما نگاه به‌روز نجوم و ترویج نجوم در ایران می‌تواند نشانه‌هایی از آسیب‌هایی را به ما یادآوری کند که فعالیت‌های علمی و ترویجی با آن مواجه هستند.
اگر زمانی چندین هزار نفر تنها در یکی از مکان‌های برگزاری این مراسم در تهران‌گرد هم می‌آمدند و تقریباً همه شهرهای کشور، برنامه‌هایی را سامان می‌دادند تا مردم را به میهمانی آسمان دعوت کنند، اگر زمانی نه‌چندان دور، این برنامه به چنان پدیده‌ای تبدیل می‌شد که تمام رسانه‌ها به پوشش آن می‌پرداختند و بیلبوردهای شهری فرارسیدن آن را نوید می‌دادند و مردم را به مشارکت در آن دعوت می‌کردند، اما امروز خبر چندانی از آن شور و هیجان و تنوع نیست.
زمانی در انجمن نجوم ایران، ساختاری به نام شاخه آماتوری شکل‌گرفته بود که سعی می‌کرد – با همه نقدهایی که به عملکردش وارد بود – برنامه‌هایی مربوط به چنین مناسبت‌هایی را در سراسر کشور سامان‌دهی کرده و گروه‌های محلی را به برگزاری آن تشویق کند.
این شاخه فقط مسئول برگزار کردن روز نجوم نبود. رویدادهای فراوانی از رقابت مسیه ایران، رقابت صوفی ایران، جشنواره ساعت‌های آفتابی، روز و هفته فضا، باشگاه‌ها و نشست‌های عمومی و سامان‌دهی رویدادهای ملی نظیر کسوف و گذر زهره و عطارد ازجمله فعالیت‌های این بخش از انجمن نجوم ایران بود که فعالان آن به شکل داوطلبانه آن‌ها را سامان می‌دادند. بخش عمده‌ای از این برنامه اکنون به تاریخ پیوسته است.
تجربه چندین و چندساله این ساختار یک‌شبه از بین رفت. به دلایلی که هنوز هم معلوم نیست دقیقاً چه بود، سنگ‌هایی در راه این گروه قرار گرفت و ۵ سال پیش اعضا آن به‌طور دسته‌جمعی استعفا دادند. انجمن نجوم ایران نیز وعده داد تا ساختار بهتری را جایگزین آن کند. ۵ سال از آن زمان گذشته است. هنوز حتی جواب استعفای این افراد داده نشده است و هیچ خبری از ساختار جایگزین نیست که این تجربه‌ها را جمع‌آوری کرده، آسیب‌شناسی کند و به مرحله بعد انتقال بدهد. رقابت مسیه ایران پس از یک دهه برگزاری و نقشی که در توسعه بازار ابزارهای نجومی و افزایش توان رصدگران بازی کرد فراموش شد و از دو سال پیش ماهنامه نجوم برگزاری آن را مستقل از انجمن نجوم ایران بر عهده گرفت.
ایده های جایگزینی برای بهبود این نهاد ارایه نشد و طرح اولیه ای که گفته شد آن قدر از واقعیت دور بود که باعث شد جمع کثیری از منجمان آماتور در بیانیه ای دست به اصلاح آن بزنند.
انحلال آن نهاد با همه نقدها و ضعف‌هایی که داشت و بدون اصلاح و جایگزینی آن باعث شد تا بسیاری از فعالان نجوم آماتوری راه خود را پیش بگیرند. برخی از فعالان معتقدند این روند موجود روند درست‌تری نسبت به گذشته است. آن‌ها ادعا می‌کنند در آن زمان ما با رشدی انفجاری مواجه بودیم و آن روند رشد باید درجایی ثابت می‌شد. این حرف درستی است اگر واقعیت‌ها بر آن گواهی می‌دادند. ما امروز با روند ثابت ترویج نجوم مواجه نیستیم. رشد با شیب بالای فعالیت‌های ترویجی در آن سال‌ها امروز به رشدی با شیب صفر و یا روند ثابت تبدیل نشده است. شیب این فعالیت‌ها در ۵ سال گذشته منفی بوده است ما امروز ازنظر تنوع فعالیت‌های ترویجی نجوم در بسیاری از حوزه‌ها عقب تر از ۵ سال قبل هستیم.
چه اتفاقی افتاده است؟ درس‌هایی در روایت ترویج نجوم و ترویج علم به‌واسطه آن برای ما وجود دارد که باید به آن‌ها توجه کنیم. ما اگر می‌خواهیم چرخ را دوباره اختراع نکنیم یا حداقل این بار چرخ بهتر و کارآمدتری بسازیم باید نگاهی به این پدیده‌های تاریخی بیندازیم وگرنه فراموش می‌کنیم که راه و چاه کدام است.
گاهی برای اینکه بار خود را سبک کنیم و مسئولیت را از شانه‌های خود برداریم می‌گوییم مردم تغییر کرده‌اند و دیگر علاقه‌ای به فعالیت‌های ترویجی ندارند. آیا از صحت این مسئله مطمئن هستید؟ چند بار جنس بهتری ازآنچه قبلاً عرضه می‌شد در اختیار مردم گذاشته‌ایم که آن‌ها دست رد به آن زده‌اند؟
ما باید مسئولیت خود را بشناسیم.
در آستانه فرارسیدن روز نجوم نه‌تنها باید به فرصت‌های این روز برای ترویج نگاه کرد که باید به فرصت‌های ازدست‌رفته و تجربه‌های شکست‌خورده نگریست.
پوریا ناظمی / http://pourianazemi.com
—
یادداشت در ابتدا در علمنا منتشر شده است